YAŞAR Q.

OXU, SAZ

   Üzərində «ocaq» sözü yazılmış kitabları çox oxumuşam: çeşmənin gözündən axan duru su kimi əyilib çox ocaqdan saf işıq seli içmişəm, «od almışam», isinmişəm. Elə də olub ki, «ocağın» qorunda qara kabusun, külündə zülmətin cəsədini tanımışam. Hətta bizim əsrdə də odu Olimpdən və Allahlardan yox... zülmətdən və İblisdən oğurlayıb insana gətirən «bəşər dostları»na rast gəlmişəm.

   Dünyada olan saxtaların ən dəhşətlisi ağlın işığının saxtasıdır. Mənəvi məşəl öz odunu zəhərli qazın yatağından və ya süni şüanın ocağından – Çernobılda dəfn olunan «dördüncü blokdan» ala bilməz! Belə «ocağın» nəinki özünü həyatdan, hətta sözünü mətndən, izini titul səhifəsindən silib atmaq lazımdır: onda həmişə və hər yerdə - torpağın altında da, dənizin və səmanın səthində də, kitabın üstündə də eyni dalğa və sel - radiasiya şüalanır!

   Tarix boyu yalnız özləri məşələ dönənlər dünyanı işıqla doldurublar. Kərəm kimi! Ulu Zərdüşt və baba Prometey kimi! Özünü isitmək üçün Kərəmi yandıranlar isə sonralar da həmişə və hər yerdə Səməndər quşunun, Janna Darkın, Cordano Brunonun alışdığı tonqallara odun tullayıblar.

   «Od aldığım ocaqlar» (Zəlimxan Yaqub. «Od aldığım ocaqlar». Bakı, «Yazıçı», 1986) məhz əsl işığın ünvanından mənə xəbər gətirdi, Vətən ocaqları öz rəng çaları, poetik-əxlaqi çeşidi ilə qarşımda cilalandı. Hansıdır onlar - təbiət və gözəllik şairinin, el-oba, yurd-yuva və muğam-saz nəğməkarının «od aldığı» ocaqlar?

   İnsanın təkcə özü yox, əsli-nəsəbi də, yurdu-yuvası da işıqla tanınır. Naxələf haqqında «baba ocağını kor qoydu» - deyirlər. Məncə, «ocaq» - «işıq» və «yuva» sözlərinin ülfətindən əmələ gəlmişdir. Məhz işıqla ünsiyyəti insanı hər hansı digər canlıdan ayırdığı üçün babam qartalın məskəninə «yuva», insanın məskəninə «ocaq» adı verib. Əsrlər boyu bu ocaqdan söz havası da işıq şəfəqi ilə yanaşı yayılıb. Və, odur ki, sonralar ocağı yuvadan ayıran qoşa emblem - od və saz olub. Demək olar ki, hər şeirində Zəlimxan da bu iki müqəddəs rəmzə qoşa xitab edir, kitab boyu «oxu, od!» və «oxu, saz!» sözlərini yanaşı işlədir və burada poetik işıq və ocaq odla sazın təmasından yaranır.

  Zəlimxan Yaqubun ata və baba ocağı - ana Borçalıdır, saz və söz ocağı - müqəddəs Göyçədir, ayrılmaz zərrəsi, qəlpəsi olduğu xalqın, millətin ocağı - Azərbaycandır. Bu şeirlərdən yayılan işıqda və ahəngdə hər üç ocağın üçünün də odunu və nəğməsini tanımaq olar.

Sevgidən Kərəmtək alışdı canım,

Sevənlər baş əydi külümün üstə.

Od vurdular, külümüzə baxalar,

Yana-yana sönməz oldun, Sönməzim.

Dünyanın dərdini çəkdi duyanlar,

Belində zamanın şələsiyandı.

   Bu sətirlərdə həm şairin hansı ocağa tapındığına, həm də lirik «mən»in əxlaq və idealına çox aydın işarə var. Bəzən mənəvi aləmi sözün geniş mənasında Vətənlə, tarixlə və təbiətlə bərabərləşən bu lirik qəhrəmannı əsas məziyyəti torpaq və dünya ilə vəhdət və bütövlük duyğusudur. O, tarixi də, təbiəti də bir «mən»in zərrələri kimi duya və dünyanın dərdini şəxsi ağrısı ki-mi yaşaya bilir:

Çiçək oldum, çəmənimi böldülər,

İnsan oldum, bədənimi böldülər,

Çox da mənim Vətənimi böldülər,

Mən özümü bölməzəm ki, bölməzəm!

   Yaxud:

İnsan özü bir dünyadır həyatda,

Qoca dünya məndə, səndə yaşayır.

   «Mən - dünya» vəhdətini isə saz və od, süd və sümük, gen və qan yaddaşı yaradır. Bu yaddaş itsə od və saz, keçmiş və sabah, bu gün və əbədiyyət arasında vəhdət də itər;

Pozulsa tarixin bircə cümləsi,

Bəşər öz yaşını itirə bilər.

Cavabsız suallar bükər boynunu,

Zaman yaddaşını itirə bilər.

İnsanın qədrini bilməsə insan,

Bəşər yaddaşını itirə bilər.

    Ocaq, işıq və günəş yaddaşı məhz ona görə ulu və əlçatmazdır ki, o, məhz kökə - oda sədaqəti əbədi qoruyur, atəşlər arasında estafeti fasiləsiz və zədəsiz saxlaya bilir:

Qar da yağsa, əsl ocaq

Kül altında köz saxlayır...

    Özü də müqəddəs ocaq yaddaşını şair təkcə mənəvi əbədiliyin yox, fiziki diriliyin də şərti və rəhni kimi uca tutur: 

Uzağa düşəndə süddən, sümükdən,

Bir xalqın həyatı tükənə bilər.

Canında məhəbbət, gözündə heyrət,

Dilində bayatı tükənə bilər.

Bəmində laylası yadına düşməz,

Zilində heyratı tükənə bilər.

    Şairin od aldığı ocaqlardan biri torpaq və təbiət, digəri - yad-daş və tarixdirsə, üçüncüsü saz və söz, poeziya və musiqidir. Əslində onları bir-birindən heç ayırmaq olmaz. Göygölü «Şur»dan, Göyçəni «Heyratı»dan, Qarabağı «Şikəstə»dən, «Cəngi»ni Çənlibeldən, «Yanıq Kərəmi»ni Arazdan və Təbrizdən necə ayırasan?

    Klassik muğamın və qəzəlin bədii rəmzi tar, folklorun musiqi emblemi saz olub. Xüsusən, saz toyda - mağarda, yasda - müsibətdə, dağda-aranda odun-ocağın, köçün-obanın ən vəfalı yar-yoldaşı, kütləvi el yaddaşı kimi yaşayıb. Onun üçün telinə bir xalqın tarixi və taleyi sığışıb. Sazı Qorqud kökləyib, Ələsgər çalıb, Kərəm yandırıb, Xəstə Qasım və Qul Abbas toza döndərib, Araza səpələyib. Saz Koroğlunun üsyanı, Qurbaninin qəmi, Alının öyüdü, Dədə Şəmşirin bizə vəsiyyəti olub. Onun ən müxtəlif mahnılarım bir yerə yığmaq, bədii sahmana salmaq və saza poema yazmaq isə ilk dəfə Zəlimxan Yaquba nəsib olub.

    Əslində, od aldığı bütün ocaqları Zəlimxanın gözündə müqəddəslik mərtəbəsinə yüksəldən sazın möcüzəsidir. Doqquz teldə yetmiş iki hava bu əsərdə yetmiş iki çaları, rəngi olan mənəvi dünyanın əksi və özü kimi təhlilə və təsvirə cəlb edilir. Bədii süjet boyu saz sənətinin qanun və tələbləri, poetika və vəzn sistemi, avaz və ovqatı, havaların ənənəvi ardıcıllığı, hər nəğmənin özünə xas ədəbi-fəlsəfi qayəsi nəzərə alınır və rəhbər tutulur. Hətta şair sözü lap əvvəldən birbaşa sədəfli saza etibar edir və «oxu, saz!» - deyərək onu bilavasitə oxucu ilə tək buraxır. Şairə görə saz da, hər şeydən əvvəl, mənəvi bir ocaqdır, özü də elə ocaq ki:

Nəsillərin yanğısı var adında,

Hamıdan çox Kərəm qalıb yadında,

Mən desəm ki, külə döndüm odunda,

Deməsinlər, yalana bax, yalana!

    «Baş divani» - məhz Qurbani və Kərəm yanğısı üçün vicdanın dünyaya verdiyi haqq-hesabdır. Haqqın və mərdanəliyin dara çəkildiyi dünyaya əbədi fəlsəfi etirazdır. Yaddaşa çevrilən yanğı, sazda və sözdə davam edən ağrıdır. Qeyrət və haqq üçün elə yanmaq arzusudur ki, «atəşinə kül bərəkallah desin».

   Uzaqdan gələn və kəsilməyən nisgil sədası, səssizcə keçən ocaq, xəlvətcə ötən ömür, yoxluğa və məchulluğa səfər, həsrət naləsi. Yəhya bəyin qəm dünyası, vaya dönən toy, qoşa tabuta oxunan ata ağısı, dumduru gölə gəlin və ceyran gözündən düşən bir damcı yaş, igid nərəsi, gözəl isməti, həqiqət eşqi, yaşamağa tragik bir inam, Ələsgərin Üzeyirə əmanəti, Bethovenin bircə teldə - san simdə pıçıltısı - Mansırı, Ruhani, Dilqəmi, Sarıtel və Misri üstdə köklənən sazın ovqat çaları və süjet çeşidi isə belədir...

   Bizcə, poemada daha uğurlu fəsil «Yanıq Kərəm»dir. Bu fəsil işığa, yanğıya dönən eşq haqqında fəlsəfənin, din ayrı aşiqlər və millətlər arasında çətin, fəqət tükənməz məhəbbətin, heç bir dini irqi çətinlikdən qorxmayan ulu sevginin, keşişli, Lələli, Kərəmli bir dünyanın təhlilinə həsr olunmuşdur.

   «Əsli və Kərəm» sonu faciə ilə bitən yeganə xalq dastanımızdır. Öz bədii qəhrəmanını hər cür maneədən həmişə qalib çıxaran xalq ilk dəfədir ki, burada öz ənənəsinə sadiq qalmır: folklorun realizmi onun ən sabit məziyyətinə - nikbinliyinə qalib gəlir! Hər cür sehri və tilsimi, dünyəvi, sosial və fiziki müqaviməti dərhal aradan qaldıran «haqq aşiqi» belə, milli və dini (!) maneənin qarşısında yanıb kül olur. Gözəl Əsli - bəşəri və beynəlmiləl məhəbbət haqqında xalq idealının rəmzi kimi tərənnüm, qara Keşiş isə bu idealı həmişə təqib edən qara kabus kimi inkar və rədd olunur. Xalqların dostluğu tarixində ayrı-ayrı məqamların real dramatizmi də bu ikilikdə öz doğruçu ifadəsini tapır. «Yanıq Kərəmi» fəslindəki süjetdə məhz bu ibrətli-əxlaqi cəhət bir qədər də qabardılmışdır. Şairə görə, «Yanıq Kərəmi»ni belə yandıran təkcə Əsli və Kərəmin kül olması deyil, hər addımda şərlə, haqsızlıqla qarşılaşan dünyamızdı, bölünən mənəviyyatımız və torpağımızdı, balalarımızın taleyi və tariximizin faciələridir. Kərəm niyə kül oldu? Ona görə ki, Ərzrum dağlarında Lələ borana düşüb ölmüşdü. Öz məhəbbətinə qovuşhaqovuş məqamında Kərəmə məsləhət verən, bələdçilik edən olmamışdı. Poetik qayə budur ki, müdrik ağsaqqalları olmayan ölkə və ağsaqqalları müdrik olmayan gənclik əzablı və faciəli taleyə məhkumdur:

Gəzir yer üzünü belədən-belə,

Güvənir rütbəyə, güvənir çinə.

Çoxu yüz yaşını keçirir, Lələ,

Ucalmır lələlik mərtəbəsinə!

   Hər saç ağardandan ağsaqqal, hər qocamandan Lələ olmaz. Burada Lələ - atalıq, babalıq, dayəlik, ustadlıq rəmzi kimi verilir. Təkcə fəslin yox, poemanın poetik pafosu ilə təsdiq edilir ki, insan və xalq dostluqda və ünsiyyətdə yalnız humanist hissini, mənəvi fədailiyin yanğısı ilə əbədiyyət qazanıb, ölümsüzlüyə qovuşa bilir:

Yandı, ocağına tapındı ellər,

Yanmasa, minlərdən biriymiş Kərəm.

Belə alışmasa, kim nə bilərdi,

Ölüymüş, yoxsa ki, diriymiş Kərəm.

   Ümumiyyətlə, bu vaxta qədər dastana verilən ədəbi-elmi və bədii təhlillərdə maraq daha çox Keşiş və Kərəm qütblərində cəmləşmiş, Lələ ədəbi-bədii marağın və diqqətin də soyuğunda və «boranında» qalmışdır. Halbuki Lələni donduran soyuqda Kərəmi yandıran istidən daha böyük amala, daha nəcib fəlsəfəyə, əxlaqa işarə var:

Sən niyə yanırdın, ay yazıq Lələ,

Kərəmin ömrümü yandırdı səni!

Kərəm Əsli deyib çöllər gəzirdi,

Bəs sənin istəyin nəydi həyatda!

    Kərəm Əslisinə - səadətinə qovuşmaq üçün yanır, Lələ - Kərəmin və Əslinin səadətini qorumaq yolunda! Lələnin eşqinin Kərəmdən fərqi elə bu deyilmi? Məhz bu fərq poemada həssaslıqla açılır, «peyğəmbərlik» mərtəbəsinə Lələ «Saz»da ucalır:

Dözümün Önündə dizim büküldü,

Sən mənim gözümdə peyğəmbər oldun!

   Xudpəsənd, qara və bədxah keşişliyin tənqidi dastanda əvvəllər də vardı, xeyirxah peyğəmbərliyin tərənnümünü bu kəs-kinliklə mövzuya Zəlimxan artırır. Şair nikbinliklə bildirir ki, bəşərin «Kərəm yanğısı» heç zaman, heç yerdə qədir-qayğısız, müdafiəsiz və hamisiz qalmamışdır, dünyada qəbrində tikanlı kol bitən Qara keşişlə yanaşı, sədaqətinə əfsanə yaranan Lələlər də var.

   Bütövlük - yaddaşdan başlayır. Məhz Lələ tarixlə və yaddaşla vəhdətin simvoludur. Lələdən ayrılanda Kərəmlər Qara Keşişin oduna qurban olurlar. Şairin «ocaq əxlaqı»nda bu detal yekun məqammı təşkil edir.

   Qeyd etdiyimiz kimi, şairin kitabında «ocaq» və «yaddaş» obrazları çoxdur. Lakin onların ən qabarığı söz özüdür. Bu - bizim müasir ideya-bədii, estetik və poetik anlayışlar sistemində, süni və təsadüfi bir obraz deyil, şair xəyalının fantaziyası deyil. Lap bu yaxında Təbrizdə öz mənəvi azadlıq emblemini xalq yenə də əlin-də saz tutmuş Aşıq heykəli şəklində yaratmamışdımı?

   Ötən il yolum yenə də Ələsgər yurdundan düşdü. Körpə sinəsində saz gördüm! Mənim nəzərimdə məhz o, əsl bədii emblemə, əbədiyyətlə söz arasında vəhdətin həyatda simvoluna çevrildi. Qorqud - keçmişimizlə, o körpə isə gələcəyimizlə saz arasında ülfətin və ünsiyyətin fasiləsizliyinə işarə idi...

«Azərbaycan gəncləri» qəzeti,

13 oktyabr 1987-ci il.