Yaşar QARAYEV  

ƏCDADIN YADDAŞ HARAYI: HALALLIQ

   Ruh kimi poeziya da həmişə bizim hələ gəlib çatmadığımız yerdə olur. Kamillik və tərəqqi poeziyaya çatmaq üçün gətirdiyimiz yol deməkdir. Təklikdə şair də, tam halda şeir də, bütövlükdə millət də həmişə belə əbədi yolda, belə əbədi səfərdə yol yoldaşıdır.

   Bu mənada poeziya qövsü-qüzehə, ilğıma da bənzəyir: sən ona yaxınlaşdıqca o, səndən uzaqlaşır. Sən şeirə çatanda o, artıq yeni mənzil başında olur. Əgər şairlə şeir arasında belə yarış, uzaq məsafəyə yürüş marafonu yoxdursa, demək, nə irəliyə, nə də yüksəyə qaçış və uçuş yolu, sabaha, dan yerinə aparan üfüq yolu da yoxdur. Təqvimdə vərəq də, gərdişdə orbit də yalnız onda - hərəkət və sürət, iqlim və mövsüm sənətdə dəyişəndə dəyişir.

   Şeirlə çörəyi, torpağı və təbiəti birləşdirən bir ümumi cəhət də var: Həm taxıl, həm də poeziya birbaşa adama «çıxır», aşıqla kütlə, şairlə millət arasında ara mərhələ olmur. «Dincə qoyulmuş» qulaq da, neçə il əkilməmiş torpaq kimi, çoxdan tamarzı qaldığı duru bədii nəfəsi «içir», şairin də arı kimi, kəpənək kimi sözdən çəkdiyi şehi və şəbnəmi sehrli su kimi, ab-kövsər kimi başına çəkir.

   Adətən, təbiət kövrək pıçıltı ilə danışır, bahar çağı bulaqlar və çaylar yamaclardan zümzümə ilə axır. Lakin tufan vaxtı, zəlzələ vaxtı təbiətin də pıçıltısı göy gurultusuna çevrilir. İblis ulduza və dan yerinə çirkab atanda, ekologiya və yaddaş yerdə tapdananda təbiət də hayqırır və göy də kişnəyir, fələyin Özünün «Haray» nidası şairin də kitabının üz qabığında, titul səhifəsində donur: «Şair harayı». Zəlimxan Yaqub. Bakı, 1996.

   Yağış çəmənə necə hoparsa, kədər də bu kitaba eləcə hopub. Dən sünbülə, qar suya necə dönərsə, ürək də bu kitabda ağrıya-acıya elə dönüb. Şər qarışanda, dan vaxtı göy yerə, üfüq cığıra necə qarışarsa, təbiət, insan və səma da burada bir-birinə elə qarışıb. İnsanları, torpağı və göyü bir-birindən ayıran sərhəd, sinir və hasar bu kitabı yazanın nə içində, nə də çölündə var. Hətta ictimai varlığa və gerçəkliyə də şair su, ot, çay, göl, dəniz qarışıq baxır, heç nəyi təbiətdən və təbiəti özündən ayrı halda görə bilmir.

   Ələmə, qəmə qərq olanda da o, dağlara, dərələrə, durnalara dərdini deyir, ana südü və dağ çiçəyi ilə qəlbini ovudur. Təkcə yaxın və uzaq təbiəti yox, tarix və zaman adlı asimanı da, uzaq keçmişin, əcdad Xətainin, ulu Yunus İmrənin, hətta ərən Atillanın izini də Zəlimxan Yaqub «öz içində» axtarır. Uşaqlığını - nəslinin tarixində və taleyində, əsil-nəsəbinin, mənşəyinin imzasını və ünvanını isə əcdad türkün nə vaxtsa gəzdiyi səhrada, üzdüyü dəryada, baxdığı səmada görür. Lakin, bütün bunlarla bərabər, burada, bu ən qədim keçmişə, ağsaçlı ənənəyə söykənən poeziyada yenə də qocanın yox, uşağın ürəyi döyünür.

   «Şair harayı»nda bizim müasir poeziyanın halımız və taleyimiz üçün təlaşı və həyəcanı necə görünür? Doğrudanmı burada Zəlimxan («yaralanan torpağın və şeirin şairi!») hər sözü ilə yaraya duz, sinəyə köz basır? Və bu sözlər - ürəyin qanı, gözün qəm yaşı, sazın yaz yağışı olub «şam və çıraq kimi əriyən», bulud kimi dolan şairdən misra-misra, sətir-sətir ruhumuza yağır? Bu yaz yağışında göylərin nəfəsini, taleyin və tarixin qeybdən, qəzadan gələn səsini, ana təbiətin meşədən, çaydan, bulaqdan yayılan zümzüməsini tanıya bilirikmi? İçimizin ağrısına, çölümüzün acısına həmişə ayna olan divani və təcnis, qoşma və gəraylı, müxəmməs və dodaqdəyməz ağrı və qisas şairinin - Zəlimxanın çaldığı rübabdan zilə qalxan qələmdə və mizrabda, sözdə və sazda bizə nə deyir? Və nə vaxtdır ki, sinədə, ürəkdə sönən duyğular ruhumuza, ahımıza sızan bu avazdan od tutub yanırmı?... Kitabdakı şeirlər haraydır və gileydir, şairin Atillaya dediyi şikayət, Pənah xana söylədiyi ağı, Xocalıya oxuduğu layladır. Bu ağı və laylalarla şair Dədə Şəhriyarı öz dərdindən halı edir, Cavad xana, Babəkə, Qazan xana ürəyini boşaldır, əzabını bölüşmək üçün şaha, şeyxə və şairə - Şah İsmayıla pənah gətirir:

Özümüzü hisə tutub, oda verdilər,  

Yerevana döndərdilər Rəvanımızı.

   Tarix və keçmiş susanda, yerdən səs çıxmayanda isə şair göyə üz tutur:

Adamı insana, kütləni xalqa,

Tayfanı millətə çevirmək üçün

Allahım, mənə bir ağsaqqal yetir...

   Məhz ağsaqqalın, pirin, mürşüdün olmadığı yerdə ara qarışıb, məzhəb itib, «ortada şıdırğı bir qumar gedir» və torpağın şərəfi, Vətənin taleyi bu qumarda «banka qoyulub». Vətəni qumara qoyan ən əsas canilər isə tapılmır ki, tapılmır:

Hələ tapammırıq oyunçuları,

Ortada şıdırğı bir qumar gedir.

Alanlar yenə də almağındadı,

Satanlar yenə də satmağındadı.

Yenə mürgüdədi mürgü döyənlər,

Yatanlar yenə də yatmağındadı.

   Bəs kimdir bu «kimlər?», «alanlar və satanlar»? Neçə illərdir deyirlər: «İstintaq gedir». Amma bu məchul və müəmmalı «kimlər» sözünün arxasındakı adları və imzalan rəsmi, hüquqi məhkəmə hələ də elan etmir ki, etmir. Niyə? Bəs əvvəl-axır boxçanı kim sökəcək, kilidli sandığı kim açıb tökəcək? İttiham hökmünü kim çıxaracaq və tarix millətə böyük həqiqəti nə vaxt söyləyəcək?! Görünür, əsrin sonunun tarixi divanı və məhşər ayağı, vicdanın, haqqın, yaddaşın mənəvi ittihamı yenə də məhkəmədən əvvəl poeziyada olacaq. Qələmi, muğamatı «göy və bulud kimi kişnəyən», tarına və sazına güllə dəyən şair ən ali haqq və vicdan adından güzəştsiz sorğu-suala artıq başlayıb. «Səslərin görüşü» - bu sorğu-sualdan stenoqramdır. Şairin, Ananın və Şəhidin səsi burada bir yerə cəm olub, torpağın, yaddaşın, dərdin səsini dünyaya car çəkir. Və həmin car səsi bu poemadan ətrafa çoxsəsli simfonik haray, epik rekviyem kimi yayılır.

   Kitabdakı növbəti poema - «Sizi qınamıram», əslində elə məhz qınaqdır, etiraf, tövbə və töhmət poemasıdır. Monoloq - ittiham, monoloq - fəryaddır.

   Qıraqdan tənqidin yox, özünüittihamın hədəfinə burada milli və şəxsi «mən», sosial-mənəvi əxlaq və fərdi düşüncə özü çevrilir.

  Bəs niyə nə xalqın, nə də torpağın yaralı ürəyi, təşnə ruhu bu ittihamdan diksinib təlatümə gəlmədi, poeziya adlı dalğadan, tufandan lərzəyə gəlib qisas eşqi ilə dəli-divanə olmadı?

Bizə nə lazımdı?

Ağız birliyi,

Ağ bəxtə yol açan ağ üz birliyi,

Qıpçaq qıvraqlığı, oğuz birliyi,

Olsaydı Xətai-Yavuz birliyi –

Axmazdı ildırım, çaxmazdı şimşək,

Bu gün yumruq kimi birləşə bilsək!

Yuyardıq tarixi günahları da,

Bu gün yumruq kimi birləşə bilsək!

   Tarixi günahlarımızı da yumağa qadir olan etibarlı, halal birliyimizi niyə yarada bilmədik? Niyə millətin qəzəbi yumruqda birləşmədi, gürz olub, zindan olub monolit zərbədə yağının başına dəymədi? Milli-etnik partlayış niyə baş vermədi? Milləti ayağa qaldıran ilahi sözü bir vaxt Hadi söyləmişdi. Vurğun da «Bilsin ana torpaq, eşitsin Vətən» - deyəndə torpaq və Vətən şairi eşitmişdi.

   Yaxud, bizə ən yaxın illərin milli istiqlal hərəkatmıyada salaq. O vaxt da Azərbaycanda həqiqətən milli-etnik partlayış baş verdi. Bu konkret halda da xalqın istiqlal mübarizəsi Azərbaycanın böyük istiqlal ədəbiyyatı ilə hazırlanmış oldu. Və əslində elə əvvəlki iki-üç ilin bədii enerjisi xalqın meydanda daşan və kükrəyən enerjisinə çevrildi.

   Axı Atatürk özü etiraf edir ki, hətta «türk əsgərinə şəhidliyi Məhmət Akif Ərsoy öyrətdi». Yalnız belə şəhidlik fənnindən və dərslərindən sonra türk savaşçısı təkcə Çanaqqalada az qala yarım milyon şəhid verdi. Yarım milyonluq şəhidliyin haqqı Türkiyənin itkisiz və zədəsiz qalan müqəddəs taleyi və torpağı oldu! Bəs indi şair «qalx» deyəndə Vətən niyə qalxmadı? «Dur ayağa məmləkətim, qalx ayağa millətim!» - deyəndə oğlunun səsinə milyonlar niyə səs vermədi? "Axı şeirin can evində ruhun böyük poeziyası yenə də çırpınır, amma tərpətmir və irəli aparmır. Niyə? İlk müttəhim kimi Zəlimxan əvvəl qələmi ittiham edir: «Sənə yazığım gəlir, mənim yazıq qələmim». Lakin sonra bədii-mənəvi böhrana səbəb olan daha dərin qatlara enir.

   Şübhəsiz, insanı hərəkətə gətirən qeyrət və şüur «mən»dən uzaqda, boş fəzada fəaliyyət göstərmir. Yalnız fərdləşəndə, «mən» olanda vicdan da, əxlaq da səbəb və sinir kəsb edir, əzabın və dərdin, fərdi iztirabın və ağrının daxili (mənəvi) məkanı yaranır. Fərsiz başçılar, rəyasət dəllalları, namusla və torpaqla, şəhidin ruhu və girovun cəsədi ilə də alver edənlər çirkabı ən əvvəl ulu saflığa, ilahi müqəddəsliyə atdılar. Millətdə və fərddə, milli, fərdi yaddaşda «mən»i, heysiyyəti, izzəti-nəfsi təhqir və iflic elədilər.

   Epoxalarla epoxalar, nəsillərlə nəsillər arasında müqəddəs mənəvi irsiyyət, estafet qanunu pozuldu. Dəyərlərdən dəyərlərə keçid ifrat populist, bolşeviksayağı, radikal - «inqilabi» şəkildə baş verdi. Yetmiş il nəyi müqəddəslik hədəfı hesab etmişdiksə, ondan sonrakı üç ildə onu məsxərə hədəfi elədik. Böyük vətən müharibəsindəki igidliklər çağdaş müharibə üçün də örnək rolundan, nümunə statusundan məhrum edildi. Xəzər üçün, Kür üçün Xəzərdən uzaqda, Don və Dnepr sahilində qurban gedənlərin ruhu alçaldıldı. Milli mentaliteti məhv edib, onu quru yerdə (və bir neçə gündə!) yenidən yaratmaq istədik. Dövlətçiliyin sabit, müqəddəs, əbədi nüfuzu ilə idarə və qurumların başında duranların yetirdiyi şəxsi, subyektiv konyuktura arasındakı fərq nəzərə alınmadı.

İlahi, nə yaman günlərə qaldıq,

Dodaq söykəməyə duru su yoxdu.

Göylərə çəkildi saflıq, təmizlik,

Daha könüllərin durusu yoxdur.

   Xəyanət tərbiyəsi üçün pedaqoji poliqon - Vətən ərazisi oldu. Ölkədə baqqal ziyalı, populist və fərari rəhbər, hətta doğma torpağın çörəyini yeyən, amma yediyi çörəyə yox, ağasını kürsüdə, vəzifədə saxlamağa xidmət eləyən fərdi, şəxsi, «özəl» «ordu» çeşidləri əmələ gəldi. Millətin nəinki sərvəti, şərəfi, namusu xar oldu, hətta cismi, vücudu, «dərisi» yad yurda yol gedən özgə karvanlara yük oldu:

Yedilər, içdilər, doydular, babam,

Axır yaman günə qoydular, babam.

Bu xalqı o qədər soydular, babam,

Daha soyulmağa dərisi yoxdur.

   Lakin dünyada və tarixdə əbədi yol gedən başqa bir karvan, bütün günahlar və xəyanətlər üçün cəzanın yükünü mənzil başına daşıyan mənəvi bir karvan da var. «Qəm karvanı» kimi cəzanın da mənəvi karvanı - poeziyadır və onun da sarvanı şairdir.

   Torpaq üçün canından keçməyənə torpaq öz canında yer vermir. Torpağı itirənlər ən əvvəl Vətəndə dəfn edilmək, torpaq olub o torpağa qarışmaq haqqını itirirlər. Bu da hələ hamısı deyil, fərari olmağımızla babaların, əcdadların bizdən çox-çox əvvəl qazandığı haqlarmı da, onların Vətəndə yatmağa müqəddəs, ənənəvi, əbədi səlahiyyətlərini də onların əvəzinə biz itirdik. Vaqifin, Ələsgərin, Şəmşirin, Sarı Aşığın məzarı əsir düşdü!...

   İndi xeyirxah mələklər yox, Qarabağdan, Göyçədən gələn qaçqın teyflər, didərgin ruhlar dolaşır Bakının səmasında. Gələcək nəslin də, keçmişdəki ruhun və şəhidin də lənəti və ittihamı çırpınır başımızın üstündə və şairin şeirində;

Yurd işığını, nurunu satdıq,

Odunu, közünü, qorunu satdıq,

Satdıq dədəmizin gorunu, satdıq...

Hər şeyi qoruduq ismətdən özgə,

Hər şeyi qoruduq qeyrətdən özgə,

Qoruya bilmədik məzarınızı.

   Əvəzində indi hər kəs əsir torpaqdan heç olmasa, öz qəbri boyda yer azad etməli, şəhər-şəhər, kənd-kənd verilən Vətən ərazisini indi qəbir-qəbir, məzar-məzar geri almalıdır. Yoxsa Sultan bəy Laçından baş qaldırar, Pənah xan bizim başımıza uçurmaq üçün göyə Şuşanın qalası boyda qaya və daş qaldırar, nəinki ruhlar bizi addım-addım izləyər, əcdadlar və nəvələr, hətta düşmən üstümüzə təhqir və cəza göndərməyə haqlı olar:

Tək bircə nəfərin bu xalq içində,

İsməti, namusu ləkələnibsə...

Məğrur bir dədəni kimsəsiz görüb

Bir gədə üstünə kəkələnibsə...

Belə bir Vətənin vətəndaşları

Yersizdi üstündə yaraq gəzdirə,

Artıqdı başında papaq gəzdirə.

   Bütün günahlar və bütün cinayətlər üçün cavabdehliyi həmişə şeir daşıyır. Zəncirdə çırpman Prometey, dərisi soyulan Nəsimi üçün də əbədi cəzanı dünyaya və tarixə şair verir. Odur ki, bu gün çarmıxda çırpman Azərbaycanın da ağısının səsi dünyaya poeziyadan yayılır:

Mən qurban görmüşdüm qoçdan, quzudan,

Mən qurban görmüşdüm, qoyun qurbanı.

Belə bir milləti, belə bir xalqı

Gör kimlər elədi oyun qurbanı!

Tutaq ki, qaytardıq Şuşanı, qardaş,

Talanan namusu, tökülən gözü,

Tapdanan isməti kim qaytaracaq?!

Anadan, bacıdan, qızdan, gəlindən

Alınan qisməti kim qaytaracaq?

Doğranan qolları, donan qıçları,

Kəsilən başları kim qaytaracaq?

   Qoy rəsmi təsisatlar, inzibati hüquq və anayasa qanunları hələ də sussunlar. Nə eybi var, əvəzində bədii sözün, mənəvi vicdanın şeirin divanı artıq başlayıb! Millətin günahı üçün tövbəni və etirafı poeziya öz öhdəsinə götürüb. Yox, bu artıq yaxın və uzaq illərin bizə bu qədər tanış, danlaqçı və ifşaçı, yaxud, nəsihətçi, seyrçi və təsvirçi poeziyası deyil. Şeirin tərcümeyi-halında etiraf anı, tövbə məqamı gəlib-çatıb. Tövbədən sonra isə həmişə təmizlənmə başlayır. Səməndər quşu külündən doğulduğu kimi, yeni poeziya da öz tövbəsindən doğulur. «Meyitlər» və «ölülər» xitabı ilə öz yaxın dünəninə, yenicə ayrıldığı keçmişə yalnız tövbə edən və tövbədən doğulan çağdaş şeir müraciət edə bilər:

Bəlkə meyitlərik bu yer üzündə?

Sizi qınayıram, canlı meyitlər,

Sizi qınayıram, barsız söyütlər!..

   Özü də, sən demə, Hacı Həsən, Mir Bağır ağa, teleqrafçı Əli, hətta Şeyx Nəsrullah özü öz kiçik kənd, əyalət günahları ilə bu ölülərin yanında lap toya getməli imiş! Poemada şair həmin günahları bir-bir sadalayır və bu günahları üçün ölülərin arxasınca su atmır (bəzən «ölü» şairlərin elədiyi kimi), yox, «ölülərin» düz gözlərinin içinə tüpürür (Kefli İsgəndərin elədiyi kimi): 

Xalqın taleyini hərraca qoymaq,

Ən böyük siyasi fahişəlikdi...

Evinin içində didərgin olan

Yeganə millətik bu yer üzündə...

Qaçqınlıq peşəyə çevrilir indi,

Olmuşuq hamımız peşə qaçqını...

   “Ölülük” və “ölülər” üzərində şeirin divanından sonra şair “ölülər” barədə tarixin sabahkı hökmünü də qabaqcadan elan edir:

Zaman söküb-tökəcək maskaları, donları,

Sabunlu kəndir tapıb xalq asacaq onları!...

   Satılan şəhərlər, talanan evlər, əsir (kəniz!) gedən qızlar, gəlinlər barədə həqiqətləri bütün təfərrüatı və dəhşəti ilə mən, qaçqınların prezidentlə rəsmi görüş məclislərində eşitmişəm. Zəlimxanın kitabında həmin həqiqətləri qaçqın teyflər, didərgin ruhlar, Xocalıdan, Göyçədən Bakının səmasına enən qaraltılar danışırlar. “Vəzifə davasında keçirib günlərini, hər gün bir şəhər verən”, “iblis rəngli”, qara “çən” və “dumanlar”, satqın kölgələr danışırlar.

   Millətə möhtəkirliyin rəsmi cədvəli, tarixi satqınlığın təqvimi həkk olunmuş bədii sənədlərdir həmin sətirlər! Xəyanətin hər günü, axşamı, saatı barədə tövbə dərsi, ibarət harayı çəkmək üçün şair keçmişlə, gələcəklə, şəhidlə, ruhla, yaddaşla, öz-özü ilə... dialoqa girir.

   Dünya ilə belə dialoqdan, “ölülük” və “ölülər” haqqında çağdaş dastana nöqtə qoyandan sonra isə Zəlimxan dirilik və dirilər barədə düşünməyə başlayır. Axı niyə bu günə düşmüşük, səhvimizin kökü hardadır? Kimdir müqəssir və nə eləməliyik?

   İnqilabdan əvvəlki rus cəmiyyətində üç ziyalı nəslini bu suallar fasiləsiz düşündürüb. Azərbaycanın az qala yarısının itməsində kimdir günahkar? – bu sual isə elə bil çağdaş milli-ədəbi ziyalı təfəkkürünü heç də hər gün, hər saat narahat etmir. Elə ona görə də həmin sualları poemada qaldıran şair ona günün mənəvi, əxlaqi, fəlsəfi gerçəkliyində yox, babaların müdrikliyində cavab tapır və qəti qərara gəlir ki, əsl səbəb qılıncda, qüvvədə, hətta vəhdətdə deyil, halallıqdadır! Və millət miqyasında saflığa, duruluğa nail olmağın yolunu tapmaq lazımdır!

   Zəlimxan Yaqub dəmir çarıq geyir, əlinə dəmir əsa alır və məhz həmin həqiqətin sorağında yaxın və uzaq tarixlərə səfərə çıxır. Mövlanə Cəlaləddin Rumi deyib: “Mənəvi mərtəbələrin hansına yüksəldimsə, bu türkmən qocası Yunus qarşıma çıxdı”. Milli və fərdi halallıq tərbiyəsi, “mənəvi mərtəbə” axtarışında Zəlimxan Yaqubun da qarşısına öncə Yunus İmrə çıxır. İlk dəfədir ki, Zəlimxan Yaqub öz yaxın “baba”sından (Marksdan!) aralanır, ulu-ulus baba, qeyrət-namus baba, Dərviş Yunus babada uzaq əcdadını tanıyır. Kitabdakı “Yunus İmrə dastanı” da artıq babası Marks yox, Lenin yox... İmrə olan bir çocuğun dastanıdır. İliyə, sümüyə işləmiş yalana, harama, kürsü və karyera nəfsinə, rüşvət genosidinə yalnız İmrə fəlsəfəsi ilə qalib gəlmək olar! – poemanın bədii-ideya məğzi, əxlaqi pafosu belədir!

   Əsərdə müəllifin halallıq axtarışı, tövhid və Tanrı eşqi İmrə türbəsinə ziyarətlə başlayır. Və unudulmuş irsə - orta əsrlərin əxlaqını itirmiş ziyalıya Zəlimxan yenidən qayıdır:

Sudan saflıq gedib, oddan bərəkət,

Odumuz, suyumuz nə kökə düşdü!

Hanı Ərtoğrullar, Osman Qazilər,

Kökümüz, soyumuz nə kökə düşdü?

Xeyli gecikmişəm, keç günahımdan,

Gəlmişəm durulub təmizlənməyə...

Sənin dərgahından halallıq alıb

Bütün mayasızlar mayalanmasa...

Onda günahımız ağırdır demək.

Bura əryeridi, ərənyeridi,

İnsanın Allahı görənyeridi.

   Müəllifin özü kimi, onun poemasının əsas qəhrəmanı olan böyük Şeyxi də biz mənəvi dünyaya müqəddəs ziyarət səfərinə hazırlaşan məqamda görürük. O, müasiri olan böyük və müdrik ərlərlə - Hacı Bəktaşla, Mövlana Cəlaləddin Rumi ilə, Osman Qazi ilə görüşür, ulu yaradanın dərgahına qəbul olur, ərənlər him-məti alır. Min illik milli-mənəvi və əxlaqi təcrübəmizin dərsləri kimi bu böyük mərtəbədən şair də öz qəhrəmanı ilə birlikdə keçir.

   Neçə on illər, yüz illər idi ki, belə müqəddəs türbələrdən ayrı düşmüşdük. Nə Tanrı, nə də ruhlar haqda düşünürdük. Ətrafdakı əbədiyyətdə əbədi olmayan yeganə ada idik. Körpü çaydan ayn düşmüşdü; millət, xalq miqyasında «mən» şüurunun, etnik genin və qanın yaddaşda fırlanan axarı bulağın gözündən aralanmışdı və əsəbdə, damarda, ağrıda qapalı dövriyyə təşkil etmirdi. Belə körpünün yoxluğunda - yaddaşsızlıqda unudulan, it-bat olan dərinliklər sənətin də qıfılla, kilidlə bağlanmış qapılan arxasında qalırdı. Məhz sabit, mütləq dəyərlərin əbədiliyini, onların baba, əcdad, Yəsəvi, İmrə kökünü və başlanğıcını «Yunus İmrə dastanı»nda Zəlimxan bizə yenidən xatırladır, ənənələrin diriliyi və irililiyi ideyasını tərənnüm edir.

   Bu hikmətli həqiqətləri oxuyandan və xatırlayandan sonra bir daha deyirik: Faşizm yox, Füzuli!, Marksizm yox, ürfanilik! Diktatura yox, «Xəmsə»dəki və Hadidəki «Aləmi-müsavat!» Əxlaqi ideallardakı iriliyi, irsiyyətdəki fasiləsizliyi, tamlığı (milli-genetik kodları) qorumalıyıq və mənəvi sklerozda - yaddaşsızlıqda qeyb olanı, unudulanı manqurdluğun qaranlığından yaddaşın işığına çıxarmalıyıq. Dəyərimiz - saflığımızdır. Ən etibarlı, sabit xoşbəxtliyimiz üçün üzərində «duruluq», «halallıq», «paklıq» sözü yazılmış kökü, təməli, özülü özümüzə qaytarmalıyıq. Xoşbəxt deyilik, çünki bu təməl üzərində deyilik. Ümumiyyətlə, dünyada və tarixdə qlobal tarazlıq, ilahi harmoniya heç vaxt baş tutmaz, əgər:

Halallıq yenidən aşıb-daşmasa,

Dünya başdan-başa Yunuslaşmasa...

    Mənəvi saflıq və təmizlik, halallıq kodeksi, həm fərdin, həm də millətin mənəvi kamilliyi, təbiəti eşqlə qucaqlamaq təlimi - bütün bunlar yalnız unudulmuş Şərqin əxlaqı və fəlsəfəsi deyil. İyirminci yüzilin yeni dahisi və filosofu, Nobel mükafatı laureatı A.Kamyu da etiraf edir ki, insanları xilas etmək üçün «onların üstünə çuma xəstəliyi göndərmək lazımdır», çünki insan vücudunda çuma əleyhinə heç bir daxili immunitet, əks təsir, xilas vasitəsi yoxdur, yalnız təmiz əxlaqdan, halallıqdan, saflıqdan başqa! Və «böyük çuma»nın böyük sanitar işindən sonra dünyada yalnız halallar sağ qalıb, «yalan dünya» əvəzinə yeni, «halal dünya» qura bilərlər.

   Aqillər hələ bizdən çox-çox uzaq əsrlərdə özləri haqqında söyləmişlər: «Məni məndə gəzmə, məndə deyiləm» (Y.İmrə). Bəli, min illik yaddaşdan bir qəlpədir şair. Onu coğrafi məkanda gəzmə, yaddaşda axtar. İstər xarabatda olsun, istər təkyədə; istər türmədə olsun, istər türbədə, istər şah taxtında olsun, istər cəllad kötüyündə, fərqi yoxdur: harada şair varsa, ora şeirin ərazisidir! Yaddaşı ilhamla birgə hansı ünvana gətiribsə, şair özü də orada sakindir!... Son amal baxımından əsl sosial poeziya həmişə millətçiliyin və dövlətçiliyin (yəni yaddaşın) tərənnümünə xidmət etmiş, istər birbaşa, istər dolayı şəklində.

   Vay o gündən ki, yaddaş itirilə. Özü də fitri-təbii «qan» yaddaşı, milli-mənəvi «gen» yaddaşı, bədii fəlsəfi «mən» yaddaşı! Millətin, xalqın halallıq yaddaşı! Axı qədim Rumdan və Misirdən də başqa yaddaş var, indidən başqa da tarix, Qərbdən özgə də dünya var.

   Filosoflar Şərqə həmişə içdən, ailədən, «mən»dən baxıb təhlil vermişlər. Əsl dərinliyini, sehrini və sirrini (mənəvi gözəlliyini!) Şərq həmişə örtülü (çadralı!) xəlvətdə, subyektiv, fərdi, hər kəsə, hər evə ayrıca xas olan daxildə («beytül müqəddəs»də!) yaddaşda gizləyib saxlamışdır. Bunun tam əksinə, Qərb - tarixə daha çox cəmiyyətdən, «sinif»dən, obyektiv-sosial strukturdan, sehrsiz, açıq görünmüşdür. Dünyanın xilasını Avropa həmişə sosial strukturun təkmilləşməsində, Şərq isə fərdin və «mən»in təkmilləşməsinə aparan əbədi sonsuzluqda görmüşdür. Təsadüfi deyil ki, elmi ənənədə də bu nisbət demək olar ki, eynilə qorunub saxlanılmışdır: söhbət ictimai quruluşun təşrih və təshihindən gedəndə (inqilab və sinif nəzəriyyələri!) prioritet həmişə Qərbin tərəfində, söhbət cəmiyyətdən yox, Fərddən, ayrılıqda hər insanın mənəvi kamilliyindən və fiziki mükəmməlliyindən (şaman, qam, irfan təlimləri, həmçinin, yoq təmrinləri, təlim və fəlsəfələri) gedəndə isə prioritet həmişə Şərqin tərəfində olmuşdur. Həqiqət burada həmişə təriqətdən və mərifətdən (halallıqdan!) sonrakı (yuxarıdakı!) zirvə məqamı və mərhələsi kimi qəbul olunmuşdur. Bizim müdrik ulular və əcdadlar mənəvi kamillik baxımından ən çeşidli pillədə və səviyyədə (həm ən primitiv, həm də ən ali!) duranlara məxsus əllərin, yaxud barmaqların sayını (seçkisini) həqiqəti təyin etməyin meyarı kimi mütləqləşdirməmişlər, yalnız kamillikdə (mərifəti və həqiqəti dərk etməkdə) bərabərlərin ən çeşidli hüquqda da, haqda da bərabərliyindən söhbət açmışlar. Kamil olmayan fərdlərdən, vahidlərdən kamil cəmiyyət və struktur yaratmaq səylərinin bu vaxta qədərki bütün tarixi (xüsusən, inqilabların ən geridə qalmış cəmiyyətlərdə və ən geridə qalan «sosial qüvvələrin» tərəfindən həyata keçirilməsinin bədnam feodal və rus yolu!) özünü dünyada doğrultmadı (Və Şərqdə heç doğrultmur). Şərqə «Avropa normativi»ni hər sahədə gətirmək olar, bir əxlaqdan və mənəviyyatdan başqa!

   Axı Qərbin demokratik dəyərlər axtarışında gəlib çatdığı hə-ləlik bizə məlum son struktur model bazar təsisatlarıdır. Hələ Sabirin, Hadinin çoxdan ifşa etdiyi mala, tamaha, mülkiyyətə əsaslanan əxlaqi münasibətlərdir. Şərqdə əldə olunan zirvələr isə qat-qat daha qədim və ucadır. Bu zirvədə nə «sağ» və «sol» qütblər, nə də onlar arasında bazar təsnifi yoxdur, naqil-kamil, şərəfsiz-namuslu, şeytan-mələk, Allah-iblis təsnifi var: «bir olalım, iri olalım, diri olalım». Birinci yol - maddi-sinfi amilə, ikinci isə strukturlarda yox, şüurlarda intibaha, könül və ruh dünyasında təkamülə əsaslanır. Zəlimxan da tişələnən, tar-mar olan könül-qəlb, ruh dünyamızın rifahı üçün ayrı yol görmür. İmrənin, Ruminin, Füzulinin saf əxlaq və əbədi eşq təlimindən başqa! Bu fəlsəfə və əxlaq bizdə bir dəfə olub, yenə olacaq. Axı əcdadlar özləri vaxtilə etiraf etmişlər ki, «biz artıq haçansa olmuşuq, biz haçansa yenə olacağıq».

   Azadlığa və istiqlala yetməyi yalnız Prezident sarayım, yaxud Milli Məclisi yürüşlə, piketlə almaqdan, dini-ruhani kamilliyə yetməyi, göylərə, Allaha qovuşmağı isə minbəri hücumla almaqdan, məscidin həsir-palazına və daş-divarına sahib olmaqdan ibarət hesab edənlər hələ də var. Gerçək azadlıq küçədən və bulvardan, dükan-bazardakı, vağzaldakı stixiyadan və xaosdan başlamır, ürəkdə, idrakda inqilabdan başlanır: insan harama, namərdliyə, milyon qazanmaq tamahına, rəyasətə, rüşvətə köləlikdən azad olur! Mənəviyyat patalogiyadan, əxlaq instinktdən, ruh nəfsdən öz «suverenliyini» qoruyur və əql tamahdan «müstəqil» olur. Nə qədər ki, ürəkdə, mənəviyyatda inqilab etmədən küçədə inqilab edirik, inkar və rədd etdiyimiz köhnə sosial strukturlara xas əxlaqi «dəyərləri» də özümüzlə birgə inqilabın məbədinə və mehrabına gətiririk. Nə qədər ki, hakimiyyət aparatına - səlahiyyətli məmurun şəxsi malikanəsi, iqtidarda olanın babasının mülkü kimi, müxalifətin hakimiyyət strukturuna gəlməsinə isə onun həmin malikanəyə, şəxsi rifaha, firavanlığa gəlməsinin (yəni, sərvətə köləlik ehtirasını gerçəkləşdirməyin!) üsulu, vasitəsi kimi baxırıq, əməldə, işdə əsl inqilabi və sosial azadlıqdan dəm vurmağa haqqımız olmayacaq. Bunsuz hər cür hakimiyyət çevrilişi və struktur dəyişməsi ilə təkcə rüşvət alanların tərkibi dəyişir. Struktur yox, mentalitet dəyişməlidir!

   Qədim Şərq, ağsaçlı Füzuli, böyük Mövlana, Yunus İmrə... elə bu işlə məşğul olub:

Haramlıqla zər libasa bürünmədi,

Halallıqla kəfəni geyib getdi.

   Zəlimxan bu hikməti, bu tərcümeyi-halı Yunus İmrənin ömür hünəri hesab edir, həmin hünərin millətin də hünərinə çevrilmə-si üçün İmrə ilə birlikdə taleyə, Tanrıya, sultana dil açıb yalvarır:

Səltənəti mehvərindən yıxsa bir tamah yıxar,

Qoyma sərvət başımızı qata, şanlı sultanım!

   Yaddaşı silkələyən və ayıldan, siyasi qərardan da, şüardan da müasir səslənən dualar və yalvarışlardır. Qoy Tanrı özü şairin duasını eşitsin və göylər Zəlimxanın diləyini qəbul eləsin. Amin!...

   Şair Zəlimxan, adətən, pıçıltı ilə yox, patetika ilə danışmağı sevir və daha çox estrada şairini xatırladır. Bu, zahirdən, üst qat-dan baxanda görünən Zəlimxandır. Mən içdən, alt qatdan baxdım və son kitabında şairin obrazını artıq təsvir etdiyim şəkildə, onun sözlərini isə ayn qiymətdə və dəyərdə gördüm. Nəvaiyə görə, söz gövhər dəyərindədir, hər kəlmənin öz qiyməti (öz dirhəmi) var. Füzuliyə görə isə «söz - candır» - və şeirin hər kəlməsi ilə könül candan, can isə cəfadan özünə yuva qurur. Zəlimxan Yaqub şeirin «can evi»nə dirhəmini yox, canım gətirib-gələn şairlərdəndir. Söz «can alanda» və «can olanda» isə bu canın damarında yaddaşın enerjisi, vicdanın ağrısı və əzabı, etnosun əsəbi, geni, qanı bulanır və çalxalanır: cism, bədən yananda - külə və cəsədə, yaddaş yananda isə fəryada və haraya çevrilir - əcdadın yaddaş harayına!...

«Ədəbiyyat» qəzeti,

31 yanvar 1997-ci il