 |
 |
 |
 |
 |
 |
 |
MİLLİ MƏFKURƏMİZİN POEZİYASI |
Azər Turan MİLLİ MƏFKURƏMİZİN POEZİYASI
Saz və İrfan. Məkkə və Təkkə. Quran və Turan. Ruh və Yaddaş. Zəlimxan Yaqubun şeirləri barədə yazmaq üçün ən əvvəl, bu mötəbər məqamlardan başlamaq lazımdır. Məncə Zəlimxan Yaqubu müasirlərindən fərqləndirən də elə əslində, çoxlarının ayrı-ayrılıqda söykəndiyi bu təməl amillərə bütövlükdə istinad etməsidir. Əgər milli-mənəvi dəyərlərimizin bu əsas qaynaqlarından biri Zəlimxanın düşüncə sistemində iştirak etməsəydi, millətin sazı, ruhu, Məkkəsi, Təkkəsi, Quranı və Turanından keçib, ruhani iqlimlərin qovşağında qərar tutmasaydı indi biz bildiyimiz, tanıdığımız Zəlimxan Yaqub hadisəsinə bəlkə də şahid olmazdıq. Sadaladığım amillərin Zəlimxan Yaqub yaradıcılığında bir araya gəlib vəhdət kəsb eləməsi, onun yaradıcılıq aurasını bütövlükdə qapsaması şübhəsiz ki, ötən əsrin son çərəyi və XXI yüzilin ilk illəri üçün ciddi ədəbiyyat hadisəsi olaraq dəyərləndirilməlidir. Zəlimxan Yaqub haqqında yazdığı bir məqaləsində görkəmli Azərbaycan alimi Xudu Məmmədov qeyd edirdi ki: “Yad tikinti materialları çox asanlıqla yad memarlıq forması gətirdiyi kimi, yad sözlər də yad şeir forması gətirir”. Bu mənada bir şair olaraq “yad tikinti materiallarına” – yad sözlərə və özgə düşüncələrə yönəlməməsi, sazın və klassik irfanın bəxş elədiyi doğma obrazlarla baş-başa qalması, məhrəm keçmişlərə ehya verməsi Zəlimxan Yaquba çağdaş Azərbaycan şeirində ayrıca bir mövqe qazandırdı. Müasir poeziyamızda yaddaş kultunun yaradılması da daha çox onun adı ilə bağlıdır. Yaşar Qarayev demişkən, sabit, mütləq dəyərlərin əbədiliyini, onların baba, əcdad, Yəsəvi, İmrə kökünü və başlanğıcını... Zəlimxan bizə yenidən xatırlatdı, ənənələrin diriliyi və irsiliyi ideyasını tərənnüm etdi. Yaşar Qarayevin müşahidə etdiyi prosesə təkcə müasir şeirimizdə deyil, müasir həyatımızda da böyük ehtiyac vardı. Axı mənəvi aşınmanın qarşısı ən əvvəl, ədəbiyyat vasitəsilə alınır. Bu, bütün dövrlərdə belə olub və Zəlimxan Yaqubun gücü onda oldu ki, o, ədəbiyyata fttrətən şair olaraq, “ildırım kimi çaxaraq, günəş kimi parlayaraq” (Nizami Cəfəroy) gəldi, həm də sanki nəsillərin şüurardında yuxuya dalmış aləmlərə can vermək üçün gəldi. Tanrı onu başdan-binədən şair biçimində yaratdı və nə yaxşı ki, Zəlimxanın ədəbiyyatda estetik dəyərlərin nədən ibarət olduğunu öyrənməyə, mənimsəməyə ehtiyacı da yoxdu, o öz missiyasının uğurlu icrasına ilk şeirlərindən etibarən başlamışdı. İndi mütləq dəyərlərin və ənənələrin diriliyini, baba, əcdad, Yəsəvi, İmrə başlanğıcını isbat etməyə həmişəkindən daha çox möhtacıq. Çünki “millət öz irfanı içərisində yaşamalıdır” (Şeyx Ədəbalı) həqiqətinə inananlar az qala barmaqla sayılacaq dərəcədə azdır. Zəlimxan sübut etdi ki, onun gəlişi Ədəbalının Osman Qaziyə təlqin etdiklərinə yeddi yüz ildən sonra: - Amin! söyləməkdən ötrü baş verib:
Kitab bizim, Quran bizim, ocaq bizim, pir bizim, Qıfıl bizim, açar bizim, hikmət bizim, sirr bizim. ..Bizim olan, bizdən olan, bizlərə xoş gəlmisən.
Zəlimxan Yaqubun şeirlərində türkün genetik yaddaşı dipdiridir. Onu məhdud məhəlli çərçivəyə salıb yalnız bu müstəvidə dəyərləndirmək olmur. Zəlimxanın obrazlar sistemindəki insanlar minillər boyu təşəkkül tapmış bir şəcərəni ehtiva edir: Alpamış, Manas, Koroğlu, Mete, Attila, Çingiz, Bilgə, Osman Qazi, Fateh, Əmir Teymur, Oğuz xan, Ərtoğrul bəy, Orxan Qazi, Xətai, Sultan Səlim, Dədə Qorqud, Yunus İmrə, Əhməd Yəsəvi, Hacı Bəktaşi Vəli, Tapdıq Əmrə, Mövlana, Nizami, Mənsur Həllac, Nəsimi, Füzuli, Kaşqarlı Mahmud... Siyahını istənilən qədər uzatmaq olar. Zəlimxanın təbi-vaalasının səfər etdiyi tarixi və coğrafı məkanlar da eyni tarixi miqyası qapsayır: Təbrizdən İstanbulacan, Göyçədən Qarabağacan, Naxçıvandan Borçalıyacan, Məkkədən, Mədinədən Anadoluyacan, Bakıdan Dərbəndəcən, Kərkükdən Çin səddinəcən... Tariximizin ve mənəviyyatımızın bütün köşələrində Zəlimxan Yaqubun ilhamını dindirən vəsilələr çoxdur. Türkün cahan hakimiyyətinə bağlı və heç vaxt utopik olmayan düşüncəsi bu gün həm də Zəlimxanın yaradıcılığında cərəyan etməkdədir. Bu mənada onu müasirlərindən fərqləndirən çoxlu məqamlar var. Onun Göylə də, Yerlə də rabitəsi daimidir, özü demişkən, bir əli göydə, bir əli yerdədir, bir əli haqda, bir əli torpaqdadır. Zəlimxan Yaqubun ilhamı haralara qanad gərir-gərsin, fərq etməz, yetər ki, şeirlərinin altyapısında Vətən əxlaqı başlıca yeri tutur, bir daha əvvələ qayıdıb vurğulamaq istəyirəm ki, ümmət və milliyyət duyğusunu səbrlə, təmkinlə, inadla şeirdən şeirə, misradan misraya aşılayan Zəlimxan Yaqub Azərbaycanın Xalq şairi ünvanına gəlib çatanacan məmləkətin turançı şairi olaraq qalmağı bacardı. Bu, 1937-ci ildən və Caviddən sonra yeni mərhələdə ilk belə cazibədar hadisədir. O, bir Azərbaycanın deyil, ümumi və böyük vətənin şairidir və Zəlimxanın bu ədəbi xislətini dəqiq müşahidə edən Xudu Məmmədov haqlıydı ki: “Zəlimxanın şeirlərində Vətən mövzusu mütləq ölçülərdə təsvir olunmur, ölçüsüzlüyə çevrilir”. Xalq şairinin ikicildliyini oxuduqca ölçüsüzlüyə, müəyyən mənada həm də zamansızlığa qovuşmuş kimi görünən Turan aləminin tarixi VAXTININ və əbədi ZAMANININ bütün ərkanı ilə necə təzahür etdiyinin də şahidi olursan. Səlim və Xətai qarğaşasının oxucunu dəbərdən tərəflərinə hər kitabda Zəlimxan Yaqubun yazdıqlarından düşən işıq kimi bir VƏHDƏT işığı düşmür:
Bizə nə lazımdı? Ağız birliyi, Ağ baxta yol açan ağ üz birliyi, Qıpçaq qıvraqlığı, Oğuz birliyi. Olsaydı Xətayi-Yavuz bırliyi, Axmazdı ildırm, çaxmazdı şimşək, Bu gün yumruq kimi birləşə bilsək...
“Zəlimxanın nəfəsində bizim milli qəhrəmanımız Mete dilə gəlir, Türküstan dünyası dilə gəlir. Biz bilməliyik ki, Azərbaycanın guşədaşı türklükdür... Bizim Türkiyə və bütün Türküstan dünyasınagüvənməyimizdir...Böyük salonlarda bu eşqi tərənnüm eləyir Zəlimxan. Ona görə biz Zəlimxanı təkcə bir ər kimi yox, ictimai ürək kimi tanımalı, ondan ibrət götürməliyik” (Xəlil Rza Ulutürk). Uluturkün Azərbaycanın guşədaşı adlandırdığı türklük təkcə Xəlil bəyin deyil, bu düşüncəni paylaşan, bu uğurda şəhid olmuş bütün milliyyətçiaydınlarımızın ədəbi-məfkurəvi qayəsi olub. Əbəs yerə deyildi ki, 1937-ci ildə idealpərvər sənətkarlarmızı elə məhz bu məfkurə sisteminə sədaqət göstərdikləri üçün məhv etmişdilər. Və əgər 1937-ci ildən indiyəcən bu simsar qayələrin arasındakı körpülər qoruna bildisə, əlaqə bağları kəsilmədisə millətimizin ayaqda dura bilməsini təmin edən əsasgüc mənbəyinin, enerji qaynağının başında daha geniş mənada və miqyasda ədəbiyyatımızın dayandığını etiraf etməliyik. Milli poeziyanın daşıdığı missiya, təmsil etdiyi əxlaq Zəlimxan Yaqubun “Döyüşən türk, oyanan türk, qalxan türk” şeirinin təlqin etdiyi milliyyətçi ovqatın çevrəsində aydın şəkildə yansımaqdadır. Şeirin ritmi də, mahiyyəti də müstəsna bir türkçülük havasına malikdir, müəllifinin tarix bilgisi, Tanrı Dağlarından Avropaya qədər şaxələnən savaş təfəkkürünə istinadı Zəlimxan Yaqubun sadəcə poetik deyil, fərdi də deyil, artıq çoxdandır ki, kollektiv milli yaddaşa sahib olduğunu əyani təsdiq edir. Müasir poeziyamızın əhəmiyyətli faktlarından biri olan bu şeirin üzərində geniş dyanmadan onu bütövlükldə misal gətirmək istərdim:
Ayaz nədir, şaxta nədir, bürkü nə, Nə qorxudar haq yolunda türkü, nə? Birə düşsün düşmənlərin kürkünə, Dəniz kimi dalğalan türk, çalxan türk! Döyüşən türk, oyanan türk, qalxan türk!
Silkələdin göyün yeddi qatını, Qucaqladın doğu ilə batını. Dur yəhərlə ərənlərin atını, Dəniz kimi dalğalan türk, çalxan türk! Döyüşən türk, oyanan türk, qalxan türk!
Sabaha bax, əsr səni gözləyir, Qala səni, qəsr səni gözləyir. Məhkum səni, əsir səni gözləyir, Dəniz kimi dalğalan türk, çalxan türk, Döyüşən türk, oyanan türk, qalxan türk!
Qılınmasa başımızın çarası, Silinərmi üzümüzün qarası. Altay ilə Anadolu arası Dəniz kimi dalğalan türk, çalxan türk, Döyüşən türk, oyanan türk, qalxan türk!
Döyüşdədir ağlın, huşun yolları, Döyüşdədir uçan quşun yolları. Döyüşdədir qurtuluşun yolları Dəniz kimi dalğalan türk, çalxan türk, Döyüşən türk, oyanan türk, qalxan türk!
Əritmisən əriyəntək qar suda Romanı da, Bizansı da, Farsı da. Qala kimi təzədən qur Qarsı da, Dəniz kimi dalğalan türk, çalxan türk, Döyüşən türk, oyanan türk, qalxan türk!
Gilqamışdan, Alpamışdan, Manasdan Geri qalmaz dastan olsun bu dastan. Qurtar bizi bu həsrətdən, bu yasdan Dəniz kimi dalğalan türk, çalxan türk, Döyüşən türk, oyanan türk, qalxan türk!
Hardan hara getdiyini bilən yol, Üfüqlərə qovuşanda gülən yol, Attiladan Atatürkə gələn yol, Qalxan olsun, başın üstə qalxan türk! Çanaqqala Malazgirdin davamı, Türk deyil ki, öz qanından qorxan türk! Təmiz süddən mayalansın, doğulsun, Mete kimi, Oğuz kimi bir xan, türk! Yaddaşında sıralansın, anılsın, Ərtoğrul bəy, Osman Qazi, Orxan türk! Yenə Tanrı dağlarını qucaqla, Dağlar olsun səngərin türk, arxan türk! Döyüşən türk, oyanan türk, qalxan türk!!!
Savaş poeziyamızın dəyərli örnəklərindən hesab edə biləcəyimiz həmin şeir barədə müəllifə ünvanladığı yazıda professor Tofiq Hacıyev: «Türkün cild-cild kitabda deyilməli tarixi coğrafiyasını, qəhrəmanlar, sərkərdələr şəcərəsini bir şeirdə demisən – onları tutmusan, hər anın tarixi rəmzini tapmısan, türkün tarixini türk sözünə sığışdırmısan, türk sözünün bədii-estetik obrazını açmısan. “Mete kimi, Oğuz kimi bir xan, türk!” misra deyil, daşlaşmış etnik tarixdir, türkün şəxsiyyətinin açılmasıdır. Bu misra şeirin içində bir şeirdir”, – deyə qeyd edirdi. “Döyüşən türk, oyanan türk, qalxan türk” Qarabağ ərəfəsində olan millətimizə ünvanlanmış ciddi bir çağırışdır. Unutmayaq ki, ictimai həyatımızda 20 yanvar müsibətindən sonra vətəndaşımızın “Dəli bir ağlamaq keçir könlümdən” havasına kökləndiyi bir macalda belə şeirlər yazmaq ordu quruculuğu kimi çətin, tarixi və məsuliyyətli bir işdən heç də az əhəmiyyətli deyildi. Çünki ədəbiyyatın səsiminordan majora vaxtında adlamağı bacarmışdı. Poeziyamızda iniltili və o günlərin psixolojisi üçün bəlkə də yeganə qorxulu tendensiyanı həm də Zəlimxan Yaqubun şeirləri ortadan qaldırdı. “Dəli bir ağlamaq” həvəsinə köklənmiş cəmiyyəti yenidən ruha, cana gətirmək üçün yazılan savaş şeirləri Qarabağ faciəsinin finalına hələ ki, zəfərlə gəlib çıxmamış məmləkətin ruhi ehtiyaclarından qaynaqlanır:
Analar ağrıda, bacılar yasda, Qaragün talelər qara libasda. İgidim mürgüdə, qılıncım pasda, İllərdi qurumur gözümdəki yaş, Savaş istəyirəm, dəli bir savaş!
...Can bizim, baş bizim, ruh-bədən bizim, Gül bizim, çöl bizim, göy çəmən bizim. Yer bizim, göy bizim, bu vətən bizim, Millətin yolunda qurbandır bu baş, Savaş istəyirəm, dəli bir savaş!
Zəlimxan Yaqubun qurub-yaratdığı müqəddəs aləmin baş ruhanisi Saz – həm də onun poeziyasının həyat və dirilik mənbələrindən biridir. Foiklorənənələrimizə, saz mədəniyyətinə onun qədər içdən bağlanmış, aşıq sənətinin texnologiyasını onun qədər mükəmməl mənimsəmiş başqa bir müasir şairimizi misal göstərməkdə də çətinlik çəkirəm. Eiraf etməliyik ki, Azərbaycanda muğamın dərki müstəvisində ədəbiyyatın timsalında Bəxtiyar Vahabzadənin “Muğam” poeması hansı işi görübsə, Zəlimxan Yaqubun “Saz” poeması da saz havalarının dərki müstəvisində eyni işi görüb. Türk ədəbiyyatında belə təcrübələr əvvəllər də olmuşdu. Klassik türk ədəbiyyatında Nabinin “Hayriyə”, Şəmsəddinin “Deh Mürğ”, Vəhbinin “Lütfıyə” məsnəviləri bu qəbildən olan örnəklərdi. Zəlimxan Yaqubun “Saz” poemasında ədəbiyyat tarixmizdə ilk dəfəydi ki, sazın ilahi mənşəyi barədə belə epik vüsətlə bəhs edilirdi. Poema saz havalarını canlı orqanizm, tərcümeyi-halı olan varlıqlar kimi şərh edirdi. Zəlimxan haqlıydı. Çünki “Saza və sözə münasibət Azərbaycanda bütün dövrlərin sənət yollarını öz üzərində saxlayan ana gövdədir. Bütün budaqlar bu gövdəni böyüdür və kökə bağlanır. Kənarda cücərmək olsa da, böyüyüb bu gövdəyə yapışmaq olmaz. Bu gövdədə cücərib böyümək lazımdır... Kurqanlarda tariximizin keçmiş səhifələri saxlandığı kimi, sazla bağlı ədəbiyyatda da poetik təfəkkürümüzün yüksəliş naxışı saxlanıb” (Xudu Məmmədov). Gerçəkdən də bu belədir. Hər nə qədər dünyaya çıxış yollarının müasir kodları bilinsə də, millətin ədəbiyyatını dünyanın ədəbiyyatına çevirmək üçün yol, əsas qaynaq, ilkin həyat çeşməsi xalqın özündən gəlir. Zəlimxan Yaqubun poeziyasında Azərbaycan aşıq mühitinin bütün arealı sərgilənib. Allaha şükür ki, yerində salamat qalan, qədim-qaim Borçalı da, bu gün artıq itirdiyimiz və aşıqlıq şəbəkəsini işğalın viran qoyduğu Göyçə də burdadır. Aşıq sənəti coğrafıymızın xəritəsi “Saz” poemasında bütün konturlarıyla bahəm yerli-yerində naxışlanıb. “Qara sazın yaddaşı” şeirində dünyadan köçən adamı qara sazın yaddaşına köçən adamın obrazı əvəzləyir. Obraz mistikdir, yenidir və Zəlimxanınyetirməsidir. Bu, yaddaşlara köçən ənənəvi adam da deyil. Sazın yaddaşına köçəndir.
Qəbrə köçmür, qəlbə köçür, qana köçür Telli sazın yaddaşına köçən adam. “Divani”ylə haqsızlara divan eylər, “Mansırı”yla göz yaşını rəvan eylər. “Ruhani”ylə qocaları cavan eylər, Qara sazın yaddaşına köçən adam. ... Zaman-zaman könüllərlə söhbətdədi, Yerdə yerlə, göydə göylə, vəhdətdədi, Elə bilsin bir əbədi cənnətdədi Telli sazın yaddaşına köçən adam.
Milli-psixoloji mahiyyəti üzərində daha çox dayanmağa ehtiyac duyduğum Zəlimxan Yaqubun yaradıcılığı ədəbi-estetik baxımdan da Azərbaycan poeziyasının sərvətləri sırasında özünə ləyaqətli yer tutmaqdadır. “Əynimizə geydirilmiş dəli köynəkləri”nin (Cəmil Meric) - izmlərin əsirinə çevrilməyib, ədəbiyyat adına millətin, millət adına ədəbiyyatın yanında olmağı və qalmağı bacaran Zəlimxanın urvatlı poeziyasının məhz bu məqamını etiraf edən professor Nizami Cəfərovun müşahidələri də sərrastdı: «Azərbaycan poeziyasının ən dərin qatlarından gələn, zaman-zaman meydana çıxmış müxtəlif “poetik təriqətlər”dən, “bədii sapmalar”dan yüksəkdə dayanan, “xalq ruhunu” dədə malı kimi qürurla daşımağı bacaran böyük şair Azərbaycan ədəbi-bədii düşüncəsinin, estetik fikrinin qarşısında yeni bir meydan açdı, “ədəbiyyat budur, poeziya bundan ibarətdir!”, – dedi...” Əslində bunun belə olduğunu şəstlə demək, deməyi bacarmaq üçün doğrudan da böyük şair olmaq başlıca şərtlərdəndir. Ədəbi təriqətlərin, izmlərin, yolların bir-birinə aman vermədən milli ədəbiyyat ərazilərimizə daxil olduğu indiki dövrdə, yazdıqlarını meydana çıxarıb: “poeziya bundan ibarətdir!” – hökmünü vermək məsuliyyətli bir münsiflikdir. İkicildliyin mütaliəsi zəminində əmin olursan ki, Zəlimxan Yaqub bu haqqı da qazanmış şairlərimizin sırasındadır. ... “Ədəbi təriqət”lərə könül bağlaya bilməyən Xalq şairi:
Məndən küsdü soyadım, Namərd olsun qoy adım. Səni necə oyadım? Layla, Xocalım layla.
yaxud:
Xocasan, xocan hanı? Cavansan, qocan hanı? Tüstülü bacan hanı? Layla, Xocalım layla–
misralarında layla qədimliyinə rəğmən çağdaş dərdlərimizin doğurduğu yeni obrazlar və qafiyə sistemi yarada bilib. İkicildlikdə belə misralar, gözlənilməz qafıyələr çox-çoxdur. Tədqiqatçılarının da dediyi kimi, «şair “ötəri”, “ilğım” qafıyələri, demək olar ki, işlətmir, əvəzliklərlə “doldurulmuş” qafiyələr onu cəlb etmir» (Rüstəm Kamal). İdeoloji basqılar hesabına sovet dönəmində mahiyyətini itirmiş ənənəvi mövzuları müasir kontekstdə yenidən ədəbiyyata gətirə bilməsi Zəlimxan Yaqubun milli ədəbiyyatımız qarşısındakı böyük xidmətlərindən biridir. Zəlimxan Yaqub özünün milliyətçi əhvalı, irfani mahiyyəti, çağdaş siyasi prosseslərə həssas münasibəti ilə də, eyni zamanda xalq ruhunu şeirlərinin altyapısında bərqərar edib milli ruha ehya verə bildiyi üçün də yazdıqları çoxdandır ki, millətimizin dəyərli ədəbi sərvətinə çevrilib. *** Azərbaycanın ən cavan Xalq şairi, iki dövlətin – Azərbaycanın vəGürcüstanın “Şöhrət” və “Şərəf” ordenlərinin sahibi Zəlimxan Yaqub 1950-ci ilin 21 yanvarında Borçalı mahalının Kəpənəkçi kəndində dünyaya gəlib. Kəpənəkçidəki orta məktəbdə təhsil alıb, sonralar isə Bakı Dövlət Universitetini bitirib. Zəlimxan bəyi yetişdirən ocaq “türk mənəviyyat və savaş kitabının” səhifələrinə Alxas Ağa Hacaloğlu, Kəpənəkçi Əmin Ağa imzasını qoyan bir ocaqdır. Ədəbiyyata gəldiyi ilk gündən üzü bu tərəfə milli-siyasi çıxarlarımızıntərəfində dayanan Zəlimxan Yaqub millət vəkili olaraq rəsmi nümayəndə heyətlərinin tərkibində Səudiyyə Ərəbistanına, Çin Xalq Respublikasına, Amerikaya, Türkiyəyə, Qırğızıstana, Almaniyaya səfər edib... Ərəbistan səfərindən sonra Məkkənin poeziyamıza qayıdışı baş verib, Amerikada siyasi lirikanın ciddi nümunələrini hasilə gətirib... *** Zəlimxan Yaqubun kitabı barədə düşüncələrimi türk alimi Nizaməddin Onkun sözləri ilə tamamlamaq istərdim: “Sinəsində alov-alov duyğular parlayan Zəlimxan Yaqub, xalqını, millətini sevən insandır. Türkçüdür. Türk varlığından təsirlənmişdir. Soyuna, keçmişinə içdən bağlıdır. O, öz irqinin köklü mədəniyyətə sahib olduğuna inanmış, könlünü buna vermişdir”.
May 2006 |
 Geri |
