ZƏLİMXAN YAQUB: BAYATI HƏQİQƏTİ

(“Dərdimizin bayatı düzümü”nü oxuyarkən)

    Z.Yaqubun bayatı sözü, bayatı inancı genetik-funksional ba­xım­dan söyləmə aktına, canlı mərasim stixiyasına bağlıdır. Z.Ya­qub sənətinin funksional-psixoloji, deklamasiya xüsu­siy­yət­ləri söy­­lə­yici-şair obrazının və funksiyasının birləşdiyini təs­diq­ləyir. Hər iki funksiya həm də yeni poetik durumda Azərbaycan türk­lə­ri­nin mifoloji fondunun gerçəkləşdirmə variantlarıdır.

   Zəlimxan Yaqub etnosun poetik təcrübəsində hər iki funk­si­ya­nı və obrazı uğurla birləşdirən sənətkarlardandır: “Boy boy­la­maq, söz söyləmək adətim”.

   Bir tərəfdən, Z.Yaqub şifahi sözün, verbal tealizmin daşıyıcısı kimi, digər tərəfdən – kitab mədəniyyətini, yazılı sözü mükəmməl bi­lən söz ustası kimi çıxış edir. Söyləyici istedadı, şairlik ilhamı, ifa­çı qabiliyyəti onu mədəniyyətimizin unikal hadisəsinə çe­vir­mişdir (“Space” kanalında apardığı silsilə verilişləri xatırlayın).Çox yaxşı haldır ki, Z.Yaqub şairlik taleyni dövlətçilik taleyindən ayrı düşünmür, işini-gücünü, ədəbi fəaliyyətini (yaradıcılıq fəal­lığı) dövlət işi, millətə xidmət kimi qəbul edir. Aydın siyasi-ide­olo­ji mövqeyi, vətəndaş məfkurəsi hər şeyi öz adıyla çağırmasına (məsələn, “Rəsul Həmzətova məktub”, “Amerika” poemalarında) imkan verir.

   Bayatılar Z.Yaqubun bir fərqli şair özəlliyini – improvizə qa­bi­­liyyətini ortaya qoyur. İmprovizə ruhun xüsusi təlqini nəti­cə­sində baş verir.

   Z.Yaqubun bayatı improvizəsi iki səciyyədə baş verir: 1) ritm-intonasiya bütövlüyü; 2) səs-söz bütövlüyü.

Başkeçid başdan ağlar,

Kirpikdən, qaşdan ağlar.

Gecələr yuxu yatmaz,

Durub o başdan ağlar.

Yaman qonşu himlədi,

 Yaralarım simlədi.

 Qəlbi qəm qıfılladı,

 Canı dərd tilsimlədi.

   “Dərdimizin bayatı düzümü” milli poeziyanın formul-motiv fondunu – dil-üslub, məna modelini müəllif-dinləyici (oxucu) ün­­siyyət məkanında yenidən gerçəkləşdirir. Z.Yaqub poezi­ya­sı­nın müsbət mənada ənənəviliyi bədii təsvir vasitələrinin, epi­tet­lə­rin, qafıyələrin ənənəvi etnik qavrayış, poetik təcrübə kon­teks­tində verə bilməsidir. Bayatıda sözün sözə münasibəti, sözün söz­lə qohumluğu ön plana çıxır. Sinonim, antonim və ya omonim sı­­rası bayatılarda mətniçi çoxmənalılığı qabardır. Bu baxımdan si­nonimlər daha fəaldır. Sinonimlərin əsas funksiyası dəqiq deyim tərzidir, sözlərin mənasının dəqiq differensasiyasıdır. Bir neçə örnək gətirək:

Göy ağlar, tavan ağlar,

 Gənc ağlar, cavan ağlar.

 Xan qızı gözü yolda,

Sızlar, Natəvan ağlar.

Qovrulan içim, layla,

Günahım, suçum, layla!

 Mən nə qədər yol gedim,

Dayanmır köçüm, layla.

Can bağçalar, can bağlar,

Yaralarım şan bağlar.

 Bayatı bir zəmidi,

Dərzi Zəlimxan bağlar.

   Hər bayatıda vurğu ritmə təsir edir, vurğu şeirin ritm bütöv­lüyünə “məsuliyyət daşıyır”. Vurğunun ritmik fəallığı nəticəsində hecalar səhmana düşür, daha istiqanlı, qəlbəyatan olur. Ən baş­lıcası – layla, oxşama, ağı melodiyasını görümlü edə bilir. Ba­ya­tı­ların cinas dünyası (cinas qafiyələri) ayrıca söhbət mövzusudur.

   Ümumiyyətlə, cinaslara, həmcins sözlərdən ibarət sadə qafı­yə­lərə meyllilik türk şeirinin genetik əsası olan sintatik para­le­lizmlərə gətirib çıxarır.

Qiblə döş, qiblə sinə,

Qibləyə qiblə sinə.

 Kafər ayağı dəydi

Yaxşının qibləsinə.

   Sintaktik, leksik paralelizmlər, refrenlər, alliterasiyalar və s. Z.Yaqub sintaksisinin bədii xüsusiyyətlərini müəyyənləşdirməklə yanaşı, türk folkloru ilə doğmalaşdırır. Poetik ənənə onun şəxsi ta­le­yindən, dünyagörüşündən qızıl xətt kimi keçir.

   Etnosun lirik fondu, bayatı, layla, ağı saxlancı onun fə­lsə­fəsinə, etnik dünyagörüşünə tamam uyğun gəlir. Axı, şair Bor­ça­lıda – zəngin folklor məkanında dünyaya gözünü açmış, yara­dı­cı­lıq boyatımı ədəbiyyatımızın epik-lirik təfəkkür daşı­yıcılarının (Aşıq Əmrah, Hüseyn Saraclı, Hüseyn Arif, Osman Sarıvəlli...) “nəzarəti” altında püxtələşmə keçmişdir. Əski şair­lə­rimizdə olduğu kimi, Z.Yaqubun təxəyyülü canlıdır, rəvayətlərlə, mif­lər­lə, adlarla əlaqəsi bərpa olunur.

   Xalq şairinin folklor instinkti, ənənəvi poetik təhkiyə ənənəsinə bağlılığı yaradıcılığında etnik mənəviyyat kodeksinin, qəhrəmanlıq-kişilik-ərlik ideallarının təcəssümünə xüsusi siqlət gətirmişdir. Vətəndaşlıq konsepsiyası bayatı gövrəkliyinə ayrıca məzmun verir:

Ər kimdi – Ərk qalası,

Dünənin dərk qalası.

Tufanlı tarixlərin

Dizləri bərk qalası.

Gözdə bəbək qalası,

 Odu Babək qalası.

Səsinə səs verməsək,

Meydanda tək qalası.

   Çağdaş poetik təcrübəmizin bu maraqlı nümunələrində nara­hat suallar, qisas, intiqam çağırışı eşidilməkdədir:

Üz kəndi, Üz elləri,

Yanşaq, qopuz elləri.

Hanı bəy babalarım,

Hanı oğuz elləri?

   “Dərdimizin bayatı düzümü” (bayatı törəni) Azərbaycan poeziyasına xüsusi patetika (pafos), intonasiya tipi (Z.Yaquba məxsus intonasiya tipi), emosional energetika gətirmişdir. Burada hansı müəllif emosionallığı yoxdur?

Oxşama, ağı, fəryad, təlaş, inam...

   Saz altında dillənən sözün improvizəsi təhtəlşüurdakı, yad­daşdakı xüsusi adları (antroponimləri, toponimləri) çözüb ritmə hörür, qafiyəyə düzür.

    Bayatı təhkiyəsinin və üslubunun diqqətçəkən əlaməti mət­nin toponimlərlə zəngin olmasıdır.

   Xüsusi aldar etnik dil kodudur. Bayatı dilinin ritual funksiyası məhz adların “təqdimatına” xidmət edir, bayatı mətnini işarə sis­temi kimi təşkil edir.

Sofulu ah-zardadı,

Canım Barxudardadı.

Bağanıs-Ayrım yanıb,

 Əksipara dardadı.

Gözü yolda qız qalar,

 Qılıncım qınsız qalar.

Məmməd Aslansız ölər,

 Ağa Laçınsız qalar.

   Toponimlərin belə intensiv sadalanması milli faciənin göstə­ri­cisidir.

  Söz vasitəsi ilə dünyaya (kosmosa) müraciət, kosmosla fəal əlaqə yaratmaq ovsun formullarını xatırladır. Adların ritual səs­lə­nişi xüsusi poetik gerçəklik yaradır. Ovsunlarda predmetlər adə­tən taksonomik qaydada sıralanmış, düzülmüş siyahı kimi verilir: Z.Yaqubun bayatılarında xüsusi adların təqdimatı, sıralanması ov­sun mətnlərində olduğu kimidir.

   Z.Yaqubun müəllif şəxsiyyəti, onun “görən və bitən ürəyi” daim hadisələrə müdaxilə edir. Vətən təbiəti ilə, onun bütöv coğ­ra­fıyası ilə bağlı biliyini nümayiş etdirir, türk insanının başına gə­lənlərə (başına gətirilənlərə) emosional münasibətini bildirir.

  Z.Yaqub o şairlərdəndir ki, epik keçmişin etnos üçün aktu­al­lı­ğına işıq saflığı, şair səmimiyyəti ilə inanır. Koroğlunun, Dədə Qorqudun, Əsli-Kərəmin, Qərib-Şahsənəmin... gerçək varlığına inanır. Çünki Z.Yaqubda epik təfəkkürün bütövlüyü pozul­ma­mış­dır. (Bəlkə müasir şairlərimizin savaş tariximizi epik vasi­tə­lərlə verə bilməmələrinin səbəbi elə budur?)

   Z.Yaqubun dili dediyi ağıda, çağırdığı bayatıda ancaq həqiqəti söyləyir:

İtənlər ələ gəlməz,

İstərəm, gələ bilməz.

Kərəm yüz yol çağırsa,

Köməyə Lələ gəlməz.

   Z.Yaqub bayatı dilində, layla dilində, oxşama dilində ürəkdən qələmə, qələmdən varağa süzülən poetik fıkirlərini, yaralı duy­ğu­larını etnosun folklor düşüncəsi, folklor məntiqi səviyyəsində çağ­daş Azərbaycan insanına ünvanlayır.

   Etnik-mədəni ənənənin tələbatına cavab verən bayatı sözünü Z.Yaqub yeni dövrün fərqli poetik ifadə sistemində aktuallaşdıra bildi. Buna görə ona “bayatın mübarək, şair!” demək qalır.