Əsəd CAHANGİR

“YAŞAR ZƏLİMXANDA RUHUM”

Birinci yazı

    Onda – yəni 14 il əvvəl N.Cəfərov “Ədəbiyyat və incəsənət” qəzetində ədəbi-tənqid şöbəsinin müdiri idi, Zəlimxan Yaqubun “Biz bir eşqin butasıyıq” adlı şeirlər kitabı dərc olunmuşdu və mən universitetin filologiya fakültəsinin III kursunda oxuyurdum. Dərs ili təzə başlanmışdı. Bir dəfə universitetin pilləkənlərində Nizami müəllimlə rastlaşdım və ondan 2-3 il əvvəl “Ədəbiyyat və in­cəsənət” qəzetində oxuduğum “Yatmışdım, üstümə gəldi ərən­lər”məqaləsini istədim. Məni qəzetə söhbətə dəvət etdi. Deyəsən, yazısına diqqətdən məmnun qalmışdı. Tələbəlik dostum İmanla bir yerdə dərsdən sonra getdik nəşriyyata və bu, mətbuat deyilən yerə ilk gedişim oldu. Söhbət zamanı Nizami müəllim məndən qəzetə yazı istədi və Z.Yaqubun yeni kitabı haqqında resenziya verməyi vəd etdim.

    Kitabdakı şeirləri dönə-dönə oxumuşdum və şeirlərdən birini elə oxuya-oxuya əzbərləmişdim də. İndi də bir bəndi yadımdadır:

Dağda daş olardım, zirvədə qaya,

Qalxardım günəşə, uçardım aya.

Bilsəydim, bu qədər yerdə günah var,

Göylərdən baxardım mən bu dünyaya,

Heç enib gəlməzdim o ucalıqdan.

    Bu misralardakı almaz kəsiciliyi, günəş işığında bərq vuran po­lad qılınc parıltısı, bir sözün belə yerinin dəyişilməsinə imkan ver­məyən dəmir sıralanma, pərvazlanan quş uçuşunu xatırladan axı­cılıq xoşuma gəlirdi. Bunları ilhamın ən yüksək həddinə qal­xan şair yaza bilərdi. Bir az da dəqiq desək, bu misraları düzüb-qoşan ilhamın özüdür, şair burda sadəcə icracıdır. Məna-mətləb də ki, öz yerində. Mən hələ onda bilmirdim ki, bu misralar mənim və mənim kimi ucalıqdan enib gələn minlərlə gəncin tale yazısıdır. Məni cəlb edən şeirin maqnit kimi çəkici in­tonasiyası idi. Görünür, təkcə yazdıqlarımız yox, oxuduqlarımız da taleyimizdir və hansısa gözəgörünməz qüvvə bizi bunları oxu­ma­ğa istiqamətləndirir. Bu istiqamətləndirici qüvvəni dəfələrlə hiss etmişəm, indi də hiss edirəm.

     Üstündən təxminən bir ay keçdi. Yazının qaralaması hazır idi, yuxarıda misal çəkdiyim bəndə işarə olaraq hətta sərlövhə də tap­mışdım: “Göylərdən görünən dünya”(indi bu ad çox bayağı səs­lənir, amma o vaxtlar mənə uğurlu görünürdü). Amma yazını ağardıb Nizami müəllimə vermədim: çünki bütün şeirləri bu sər­löv­hənin içindən keçirə bilməyəcəyimi hiss etdim. Görünür, bu pro­sesin ağırlığına dözməyə hələ onda lazımi imkanlarım yox imiş...

    Sözün həqiqi mənasında bədii fikirdə bir cövhər, kvint-es­sen­si­ya xassəsi var. Damla dənizə xas bütün cəhətləri özündə daşıdığı kimi, yüksək konsentrativliyə malik şeir, hətta bəzən bircə misra, ya beyt bütün varlığın xassələrini özünə hopdurur. Çünki hər bir şeirin nüvəsi əslində bir misra və ya beytdən ibarət olur (Hətta şeir yox, bütöv bir kitabın da). Qalanları sadəcə anturajdır. Məsələn, homerşünaslıqda geniş yayılmış fikrə görə, “İliada”nınnüvəsində Axilllesin Aqamemnona– qənimət kimi payına düşən gözəl Briseidanı əlindən alan axey hökmdarına olan qəzəbi durur. Yaxud S.Əhmədlibir dəfə özü mənə deyib ki, “Dünyanın arşını”romanının nüvəsi Cahan arvadın yazıçının vaxtilə raykom katibi işləyən qardaşının evinə şikayətə gəlib yaylığını onun ayaqları altına atması kimi təsirli bir hadisə olub.

    Nəinki şairin bütün şeirləri, hətta bütün dünya ədəbiyyatı və insanlıq tarixi bir misra və ya beytdən keçə bilər. “Söz” essesini yazanda təəccüb içində, heç özüm də fərqinə varmadan hiss etdim ki, bütün dünya, hətta ruhun tarıxi Füzulininaşağıdakı beytindən keçir:

Can Sözdür, əgər bilirsə insan,

 Sozdür ki, deyirlər özgədir can.

    Hazırda üzərində işlədiyim və “Ədalət”qəzetində ardıcıl dərc olunan “Kim yatmış, kim oyaq”silsilə tənqidi yazılarını yazdıqca isə içindən bütün insanlıq, dünya və ruhun tarixi keçən daha iki misra ila üzləsdim. Salamın asağıdakı mısraları ilə:

Yatan mən yuxu görürəm,

Neçə ildi oyaq mənə.

    Dünyada təsadüf deyilən şey yoxdur. Hər şey dəmir zərurətə tabedir. Olsun ki, başqası bu fikirlə razılaşmasın, bu, sadəcə, mə­nim fatalizmimdən irəli gəlir. Amma fakt budur ki, 14 il əvvəl ya­zılan və üzə çıxmayan o yazının özü də olmasa, sərlövhəsi üzə çıxdı.

    Məşhur bir ifadə var, hər gün işlədir, amma o qədər də fərqinə varmırıq: özünü dərk edən Allahı da dərk edər.Bizim “öz” dediyimzə yunanlar “eqo” deyir, yəni ruh, daxili mən. İndi ki, söz Zəlimxandan gedir, onda fikrimi Y.İmrədən bir misra ilə davam etdirəcəyəm:

Məndə bir mən vardır məndən içəri.

    Hər şeyin “öz”ü onun daxili mahiyyəti, əsli, orijinalıdır, başqa sözlə özəyi, mərkəzi, episentri. Buna görə “özək” və “öz” sözləri eyni kökdəndir. Qədimi türk dilində ruha “öz” deyirdilər.

    “Öz” insanın ruhudur və yuxarıdakı məlum-məşhur ezoterik formulu belə də ifadə etmək olar: ruhunu  dərk edən Allahı  da dərkedər. Çünki ruh Allahın bir zərrəsidir və damla vasitəsilə dəniz suyunun nə demək olduğu barədə təsəvvür əldə etmək mümkün olduğu kimi, ruhu da dərk etməklə ruhlar ümmanı olan Allahı dərk yoluna qədəm qoymaq olar.

    Zəlimxan Yaqubun mətbuatda dərc olunmuş son şeirləri (“Yeni Azərbaycan” qəzeti,27.04.2003) haqqında söhbətimə ruh haqqında müqəddimə ilə başlamağım təsadüfi deyil. Zəlimxan ruhani şairdir və onun son silsilələrindən birinin “Ruhum” şeiri ilə başlaması da təsadüfi deyil:

Buludla yağış kimidir,

ruhda canım,canda ruhum.

Can heç nədi, bədən heçdi,

çırpınmasa qanda ruhum.

    Mən bilmirəm, Zəlimxan bədən, qan, can və ruh kimi pillə-pillə maddilikdən ruhiliyə doğru gedən bu anlayışlar barə­dəki belə dəqiq təsnifatı hansısa dini-mistik ədəbiyyatı mütaliə hesabına verir, yoxsa sadəcə bir şairlik intuisiyası hesabına, yaxud da Aşıq Ələsgərin dili ilə desək, pünhan dərs almaq bahasına ya­zır. Diqqəti çəkən odur ki, şair çox vaxt bir-birinə qarışdırılan can və ruh kimi anlayışları ayırır və qanın insan ruhunun fəaliyyətində rolunu bütöv, dərin ezoterik biliklər sisteminə bələdlikdən doğan ən sadə formada ifadə edir.

     Yuxarıdakı dörd misranın açılışına bütöv bir traktat həsr etmək olar, amma ən qısa izahatla kifayətlənmək fikrindəyəm. Allah dün­yanın, ruh isə insanın özəyidir. Odur ki, can da, qan da, bədən də ruhun maddiləşmə dərəcələri, maddiliyə transformasiyalarıdır. Fizika terminləri ilə desək, ruh (can), qan və bədəni maddənin aqreqat halıdır. Ruh və can burda qaz, bədən isə bərk cismə uyğun gəlir. Qan bu ikisi arasında əlaqələndirici həlqə, birləşdirici körpü rolu oynayan mayedir. Odur ki, ruhla bədəni birləşdirən körpü – qan aradan qalxan kimi ruh bədəni tərk edir, ölüm baş verir. Lakin ruh olmasaydı, bədən, can və qanın fəaliyyəti öz-özlüyündə mənasızdı. Bütün bu mürəkkəb mexanizm ruhun maddi dünyada fəaliyyətini tənzimləməsi naminədir. Çünki qeyri-maddi ruh maddi aləmdə köməkçiləri (can, qan, bədən) olmadan nəinki fəaliyyət göstərməyə, ən adi bir kağız parçasını belə tərpətməyə qabil deyil.

    İnsan kainatın mikroforması olduğundan kainatda baş verən bütün hadisələr insanda, insanda baş verən bütün dəyişmələr isə kainatda öz əksini tapır. Bu baxımdan hətta bircə adamın belə qanının tökülməsi kainatın rahatlıq və sakitliyinə, ilahi nizama xələl gətirir.

    Qədim insan bütün bunlardanxəbərdar idi və dini kitablarda da qanın   müqəddəsliyinə   işarələr var. Ona görə qan tökülməsi qə­dim dövrdə bağışlanmaz bir cinayət sayılır və əvəzi mütləq ödə­nirdi. Əsrlərcə davam edib gələn qan intiqamının kökündə məhz bu dururdu.  Hətta müqəddəs Quranın özü belə qan intiqamına haqq qazandırırdı. Çünki  kitab sahibinin nəzərində  ilahi  nizam  ayır-ayrı şəxslərin həyatından daha önəmlidir.

    Ruhun bütün təlaşı azadlıq naminədir, çünki o öz səadətini müt­ləq azadlıqda tapır. Ruh üçün ən dəhşətlisi buxova salın­maqdır. Cənnət ruhun mütləq azadlığı, cəhənnəm isə mütləq süku­nəti, mütləq hərəkətsizliyidır. Dünya cənnətlə cəhənnəm arasında ortaq mövqeyə  malikdir:  ruh  dünyada bədən həbsxanasına Salı­nıb. Dünya bu cəhətdən cəhənnəmi xatırladır. Lakin bədən həbs­xa­nası səyyar – gəzərgidir, nisbi də olsa hərəkət azadlığına ma­lik­dir və bu cəhətdən cənnətə bənzəyir. Zəlimxanın şeirdə ruha ver­diyi “xasiyyətnamə”də bu cəhətin xüsusi vurğulanması da təsadüf deyil.

Göylər kimi meydanı var,

Neçə-neçə heyranı var.

Zəncirlənməz, buxovlanmaz

Qəfəsdə, zindanda ruhum.

    Bəşər tarixi yaranandan bu günə qədər inkişaf edən azadlıq ideallarının kökündə, azadlıq uğrunda mübarizələrin əsasında ruhun azadlığa – özünün ən böyük səadətinə canatımı durur.

Böyük macar şairi Ş.Petefinin aşağıdakı misralarında bu yön­dən küfr yoxdur:

    Azadlıq Allahımdır!

    Çünki ruha azadlığı verən Allahdır və mütləq azadlıq ancaq Allaha məxsusdur. Demək, şair azadlığı Allaha təşbeh etməkdə yanılmır.

    Zəlimxanın şeirdə ruha verdiyı səciyyə insan ruhunun azadlığının tərənnümünə həsr olunub. Şairin bədii təqdimində ruh nə məkan, nə zaman məhdudiyyəti tanımır.

  O, təbiətə həyat verir, eyni zamanda təbiətin fövqündə olan fenomendir, ordan üstündür, din və ədəbiyyat ruhun məhsuludur. Ruh hər iki cahana məxsusdur və əbədidir:

Görüşdüyü mələklərdi,

Qovuşduğu fələklərdi.

Həlak olmaz qasırğada,

Sarsılmaz tufanda ruhum.

Turi-Sinada Musadır,

 Çarmıxda Həzrət İsadır.

Həra dağda Məhəmməddi,

Dolaşır Quranda ruhum.

Məcnun kimi səhradadı,

Tahir kimi dəryadadı.

Min illərdi qanad çalır,

Nağılda, dastanda ruhum.

    Özünüdərkin səviyyəsindən asılı olaraq insan ruhu iki yerə bö­lünür: özünü dərk etmiş ruh və dərk etməmiş ruh. Birinci tip insanlar özünü ruh, ikincilər isə bədən kimi dərk edirlər. Özünü bədən kimi dərk edənlər daim ölüm qorxusu ilə yaşayır. Çünki bədən öləridir. Onların həyat haqqında təsəvvürü doğum evi ilə qəbristanlıq arasındakı məhdud intervalı aşmır.

    Özünü ruh kimi yox, bədən kimi dərk edən adam heyvan mən­­ziləsindədir. Çünki insanın heyvandan başlıca fərqi ondadır ki, insanın həm ruhu, həm də canı var, heyvanın isə ancaq canı. Buna görə heyvan insandan fərqli olaraq əbədiyyətdən məhrum­dur. Heyvanın ölümü ilə bədəni torpağa qarışır, canı isə efir boş­luq­larında əriyir. Çünki can ruhdan fərqli olaraq əbədi deyil.

    Özünü ruh kimi dərk edənlər əbədi olduqlarını dərk edir, ölüm qorxusu deyilən ən dəhşətli hissin fövqünə qalxırlar. Çünki Al­lahın bir zərrəsi olan ruh Allahın özü kimi əbədi, ölümsüzdür. İnsanın ölümü ilə bədəni torpağa, canı efir boşluqlarına qarışsa da, ruhu birbaşa Allahın hüzuruna – öz qopub gəldiyi yerə qalxır və orda əbədi qərar tutur.

   Bütün yuxarıda sadalananlar “barbar”, “vəhşi” hesab etdıyimız qədim insana yaxşı məlum idi. Qədim insan ruhun qanunları ilə yaşayırdı. Çağdaş insanın ən böyük intellektual problemi vaxtilə malik olduğu qədim bilgiləri bərpa etməkdən ibarətdir.

    Azərbaycan çağdaş ədəbiyyatında   ölümsüzlük   düşüncəsinə qalxmağın ən tipik nümunəsi kimi Muğannanıqeyd etmək olar. Təsadüfi deyil ki, onun sonuncu əsərlərindən birı “Əbədiyyət”adlanır. Zəlimxanın ruh haqqındakı şeiri eyni sözləri onun haq­qında da deməyə əsas verir. Yenə də təsadüfı deyil ki, Muğanna bu yaxınlarda mətbuatda dərc etdirdiyi “Ruh” adlı yazısını Zəlimxana müraciətlə qələmə alıb. Özünü dərk etmiş rııhlar bir-birini də dərk edirlər. Çünki hamının “bir günəşin zərrəsi” olduğunu anlayırlar.

    "Ruhum”şeirinin son bəndi müəllifin ruh haqqındakı fikirlərinə vurulan yekun kimi maraqlıdır:

“Ləhni-Davud avazı”dı,

Vaqif, Ələsgər sazıdı.

Ölümə meydan oxuyar,

Yaşar Zəlimxanda ruhum.

    Şair özünü sadəcə XX-XXI əsrin adamı kimı yox, Davud peyğəmbərdən tutmuş bu günə qədərki tarixin şahidi kimi dərk edir. Yəni onun öz ruhu haqqındakı təsəvvürləri sadəcə Zəlimxan Yaqubla hüdudlanmır. Davud, Vaqif, yaxud Ələsgər ruhun müxtəlif vaxtlarda geydiyi paltarlardır. Şairin təsəvvüründə Zəlimxan Yaqub adlı şəxs əbədi ruhun müvəqqəti daşıyıcı­la­rın­dan biridir. Sadəcə indi bu ruhu daşımaq növbəsi gəlib ona çatıb. Bütün bunlar onun özünü bədən kımi yox, ruh kimi dərk etməsi və əbədiyyət düşüncəsinə gəlib çıxmasının ifadəsidir.

    Z.Yaqubun özünüdərk məsələsındə bu ən vacib məqama gəlib çıxması bütöv bir sistem kimi formalaşaraq onun bütün dü­şün­cə­sinə sirayət edir və şairin fəlsəsi-estetik görüşlərinin təməl daşını təşkil edir. Bu möhkəm təməl üzərində yüksələn fikirlərin sistem xarakterinin cizgilərini şairin istənilən bir şeirində bu və ya digər şəkildə izləmək mümkündür. Lakin bu, artıq mövzumuzun birinci hissəsinin sonu və ikinci hissəsinin başlanğıcıdır və bu barədə söhbətimizi növbəti – ikinci yazıya saxlayaq.

“ƏDALƏT “ qəzeti,  14 may 2003-cü il